مهدی جبرائیلی تبریزی
  ماه مبارک رمضان به تنهایی مکتبی است که تربیت انسان و کمال او در آن مد نظربوده و اهل معنا را فرصتی بی‌بدیل به حساب می‌آید. محاسبات دقیق از امساک ظاهری گرفته تا مراقبت از جوارح تا خطورات و ذهنیات ،همه و همه، با هدف تربیت انسان در لایه‌ها و یا مراتب مختلف روحی، ماه رمضان را بر اهل‌­الله، مبارک گردانیده است.
توجه به اذکار و دستورات و آداب ویژه این ماه‌، نشان می­‌دهد که صرف گوشه‌گزینی و ذکر فردی در خلسه تنهایی، درمکتب تربیتی اسلام به هیچ عنوان مورد تایید نیست، هرچند ارزشمند و لازم است.
امام خمینی، که خود اسوه ایمان به خدا و خدمت به خلق بود، به فرزندشان این‌گونه سفارش می­‌کنند:
«پسرم !... آنچه گفتم بدان معنی نیست که خود را از خدمت به جامعه کنار کشی و گوشه‌گیر و کَلّ بر خلق­‌الله باشی که این از صفات جاهلان متنسّک است، یا درویشان دکان­دار... پسرم! از زیر بار مسئولیت انسانی که خدمت به حق در صورت خدمت به خلق است، شانه خالی مکن که تاخت و تاز شیطان در این میدان، کمتر از میدان تاخت و تاز در بین مسئولین و دست‌اندرکاران نیست»(صحیفه امام ، ص511).
از جمله درس‌های این مکتب، ایجاد درد و دغدغه نسبت به همنوعان است، چنانکه در روایات، یکی از فلسفه­‌های وجوب روزه، درک حال و وضعیت فقیران و گرسنگان بیان شده است(من لايحضره الفقيه، ج‏2، ص73). که خود دارای اثر تربیتی در فرد بوده و نردبان کمال و کرامت است. هرکس که از خودبینی و منیّت به درآید و نیت و همت دیگران را کند؛ به بزرگی و بزرگواری می­رسد.
در نوشتار حاضرنویسنده به اهمیت خیرخواهی و خدمت به مردم و آثار آن پرداخته است.
چیستی خیرخواهی
خیرخواهی یعنی خواستن خیر و نیکی برای دیگران و از برترین صفات و فضایل انسانی که درفرهنگ اسلام از منزلتى بس والا برخوردار است(معراج‌­السعادهًْ، ‌ص ۱۶۴).
در علم اخلاق، خیرخواهی در مقابل حسادت است(جامع‌­السعادات، ج۲، ص۱۹۹). بنابراین فرد خیرخواه، خواهان بقای نعمت‌های خدا برای مردم و نیز رفع ودفع بدی‌ها و ناگواری‌ها از آنها است.
در برخی روایات نیز نصیحت در مقابل عداوت(فلاح­‌السائل، ص۷۸) و نیز در برابر غش(الکافی، ج۱، ص۱۴۵) به کار رفته است. البته می­توان قدر جامعی بین همه آنها فرض کرد که همان مفهوم غشّ به معنی ناخالصی ورزیدن و خیرخواهی نکردن است.
خیرخواهی و مهرورزی، صفتی از صفات خداوند است که انسان با آن رنگ الهی می‌گیرد واین رنگ آرامش­‌بخش است، دلنواز و جان­فزا  است و دنیایی از زیبایی‌ها را می‌نمایاند. اهل­‌بیت(ع) هیچ‌گاه از خیرخواهی مردم غافل نمی‌شدند. پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) از روی خیرخواهی برای مردم و هدایت آنها، خود را به زحمت‌های طاقت‌­فرسا می‌انداخت؛ به‌گونه‌ای که خدای سبحان خطاب به ایشان فرمود: «گويى مى‏خواهى جان خود را از شدّت اندوه از دست دهى به‌خاطر اين‌كه آنها ايمان نمى‏آورند!»(شعراء/ 3).
یکی از وجوه خیرخواهی برای دیگران؛ دعا کردن برای بندگان خداوند است. امام صادق(ع) به نقل از پیامبراکرم(ص) یکی از وظائف امت خویش را دعا در حق دیگران مطرح کرده‌­اند:
«چهار حق بر گردن امت من وجود دارد: توبه‌کننده را دوست داشته باشند، نیکوکار را یاری کنند، برای گناهکار استغفار کرده و برای همه دعا کنند»(مشکاهًْ‌الانوار، ص۱۵۱).
همچنین سفارش شده که در دعا کردن عموم بندگان خدا را در نظر بگیرید. پیامبر اکرم فرمودند: «هرگاه يك نفر دعا مى­كند، براى همه دعا كند؛ زيرا اين دعا به اجابت نزديك‌تر است»(بحارالأنوار، ج‏90، ص313).
در اعمال ماه مبارک رمضان هم یکی ازدعاهایی که سفارش شده پس از هر نماز خوانده شود و دارای آثار دنیوی و اخروی زیادی است، این دعاست:
«اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَى أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ اللَّهُمَّ أَغْنِ كُلَّ فَقِيرٍ اللَّهُمَّ أَشْبِعْ كُلَّ جَائِعٍ‏اللَّهُمَّ اكْسُ كُلَّ عُرْيَانٍ اللَّهُمَّ اقْضِ دَيْنَ كُلِّ مَدِينٍ‏ اللَّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ كُلِّ مَكْرُوبٍ اللَّهُمَّ رُدَّ كُلَّ غَرِيبٍ اللَّهُمَّ فُكَّ كُلَّ أَسِيرٍ اللَّهُمَّ أَصْلِحْ كُلَّ فَاسِدٍ مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِينَ ‏اللَّهُمَّ‌ اشْفِ كُلَّ مَرِيضٍ اللَّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنَا بِغِنَاكَ اللَّهُمَّ غَيِّرْ سُوءَ حَالِنَا بِحُسْنِ حَالِكَ‏ اللَّهُمَّ اقْضِ عَنَّا الدَّيْنَ وَ أَغْنِنَا مِنَ الْفَقْرِ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ»(مفاتیح‌الجنان).
نکاتی درمورد این دعا:
دردعای مزبور به نیازهای دنیوی واخروی بندگان خداوند اعم از زنده ومرده توجه شده است؛ برای اهل قبور نشاط و سرور درخواست می‌کنیم. تمام فقیران، گرسنگان، برهنگان، بدهکاران، غمگینان و بیماران، دغدغه ما هستند.
 هیچ قیدی در هیچ یک از فرازهای دعا وجود ندارد؛ نه قید اعتقادی، نه ملیتی، نه جنسیتی و نه قشر خاصی از انسان‌ها. بنابراین مومن روزه‌دار باید برای همه بندگان خداوند دعا کرده و خیرخواهشان باشد.
این دعاها به‌طور مطلق به استجابت نمی‌­رسند؛
یعنی تمام بیماران شفا - به معنای رهایی از بیماری- نمی‌یابند و یا همه فقیران ثروتمند نمی­شوند، پس سرّی است که باید آن را دریافت. راز نهفته در این آداب؛ رشد انسان به گستره همه عالم است هرچند در گوشه‌ای بنشسته باشد. به عبارت دیگر هدف آن است که انسان در ماه مبارک رمضان رشد یافته و نگاه جهان شمول پیدا بکند و روحش چنان وسیع و بزرگ شود که جهانی بیندیشد و تنها در محدوده خود و بستگان، قوم، قبیله و ملت خویش محصور نماند.
زیباترین و برجسته­‌ترین نشانه­ و خصوصیتی که در مورد انسان‌های اهلیت‌یافته به وادی ماه مبارک رمضان می­توان نام برد؛ نیت خالص ودر پی آن قلب سلیم است(مصباح‌­الشريعهًْ، ص53).
هر حــرکتی در انسان از سه منـبع سرچشمه می­‌گیــرد که عبــارتنـد از دانــش، خواست و توانـایی. نیت از نوع خواست و انگیزه است که فرد را به کار وا می‌­دارد.
اینکه در روایات نقل شده است؛ نیّت انسان با ایمان ازعمل او بهتر است(الكافي، ج‏2، ص84) به این معناست که فرد مومن شمّه‌ای از رحمانیت خداوندی رادرخویش متجلی می‌سازد و برای همه می‌خواهد آنچه برای خود می‌خواهد، هرچند به خاطر دارایی و توانایی محدودش در عمل نمی‌تواند همگان را دریابد. نکته مهم دیگر اینکه خیرخواهی در فکر و نیت و دعا، خود انگیزه و بستر عمل را فراهم کرده و فرد را به سمت عینیت­‌بخشی و عمل کردن سوق می­‌دهد، چراکه مبنای هر عملی نیت و انگیزه­ای است که عامل دارد (مصباح­‌الشريعهًْ، ص53).
بنابراین اگرانسان دارای نیت ناپاک و انحرافی باشد، موجب کارهای انحرافی و زشت خواهد شد و اگر دارای نیت صادقانه و پاک باشد، منشأ برکات و کارهای مثبت و شایسته خواهد گردید. توضیح اینکه انسان وقتی کاری را انجام می­دهد که آن را اراده کند و اراده او وقتی تحقق می‌­یابد که علاقه و شوقی به آن کار داشته باشد و این علاقه و شوق نیز از حالت خاص نفسانی او که در روح و روانش شکل گرفته نشأت می­‌گیرد، همین شکل­‌گیری، منبع تصمیم‌­گیری است. همانند سدّ آب که منبع آب‌رسانی به همه جا است، حال اگر این منبع آب آلوده باشد، آب ناپاک و بیماری‌­زا در دسترس مردم قرار می‌گیرد و اگر زلال و صاف و بهداشتی باشد، آب پاک و حیات‌بخش نصیب انسان‌ها می­‌شود. نتیجه اینکه یک انسان سعادتمند کسی است که منبع و مخزن ساختاری وجودش را خالص و پاک نگهدارد تا ازآن، نیت و اراده پاک بجوشد و سرچشمه ارزش‌ها شود. چنانکه امام صادق(ع)درتفسیر آیه {قل کلٌ یعمل علی شاکلته}(إسراء/84) فرموده‌­اند: «معنای این آیه این است که هرکس بر طبق نیت خود عمل می‌­کند» (الکافی، ج2، ص8۵).
اهمیت خیرخواهی در آموزه‌های دینی
اسلام انسان را مسئول می‌داند و تعهد اجتماعی یکی از ابعاد این مسئولیت است. به بیان دیگر شریعت اسلام رهبانیت و عزلت را نفی و حضور در جمع را نه تنها منافی با عرفان و سیر و سلوک نمی‌داند، بلکه از لوازم کمال انسان معرفی می‌کند. از متون دینی استفاده می‌شود که خیرخواهی برای بندگان خدا، انسان را محبوب خداوند قرار می‌دهد، این محبوبیت خود نردبانی است از جنس نور که تا قله‌های عرفان کشیده شده است.
خیرخواهی نیاز امروز دنیا و جامعه ماست. درجامعه خیرخواه، منکرات و ناملایمات جایگاهی ندارند. چرا که اولا آحاد جامعه خیر می‌خواهند، پس شر نمی­‌خواهند که باشد، ثانیا خیرخواهان با شر ومنکر مقابله می‌کنند که خود خیرخواهی دیگر است. فریضه امربه معروف و نهی از منکر شأنیتی این­چنین دارد.
اميرمؤمنان(ع) اجتماعى را که دارای «نصيحتگر» و «نصيحت‌پذير» نباشد، فاقد خير و نيكى می‌داند: «در قومی که خیرخواه نباشند و خیرخواهان را دوست نداشته باشند؛ خیری نیست»(عيون­‌الحكم، ص 535.).
بنابراین خیرخواهی در رديف اصول اخلاق اجتماعى اسلام بلکه بالاتر ازآن بنابر فرمایش پیامبر ­اکرم(ص) کل دين خيرخواهى است. خیرخواهی براى خدا، پيامبرش، کتابش، پیشوایان دین، مومنین و همه مسلمانان(روضه‌ًْالواعظين، ج‏2، ص424).
چه بسا از این لحاظ باشد که به فرموده رسول خدا، مسلمانی غیر از خدمت به برادران مسلمان و اهتمام در رفع مشکلات آنان نیست(الکافی، ج2، ص163).
دعا در غیاب دیگران؛ بارزترین علامت توجه به دیگران است که در جان او ایجاد شده و او را به دعا واداشته است. بنابراین همین دعا کردن و اهتمام به رفع و دفع گرفتاری‌های دیگران از وظائف هر مسلمانی نسبت به بندگان خداوند است.
آثار خیرخواهی و دعا کردن
برای دیگران
هر نیتی و عملی در نظام آفرینش دارای آثاری است که منابع دینی برآن دلالت دارند(بقرهًْ/284). برخلاف تمام مکاتب غیرالهی، درمکتب اسلام حتی نیت انسان دارای آثار بوده و ثواب وعقاب بر آنها مترتب می‌­شود. حتی جاودانگی در بهشت و جهنم به همین قصد و انگیزه درونی هر فردی وابسته است.
امام صادق(ع) فرمودند: «جهنمیان از این رو در آتش جاویدان هستند كه در دنیا نیّتشان این بود چنانچه تا ابد زنده بمانند تا ابد خدا را نافرمانى كنند و بهشتیان نیز از این‏رو در بهشت جاویدانند كه در دنیا بر این نیت بودند كه اگر براى همیشه ماندگار باشند، براى همیشه خدا را فرمان برند. پس، جاودانگى هر دو گروه به سبب نیت‌هایشان است»(الکافی، ج2، ص 85).
برخی از آثار دنیوی و اخروی که در روایات اهل­‌بیت ذکر شده عبارتند از:
به دست آوردن ایمان
امام علی(ع) فرمود: «به دست آوردن ایمان از راه ملازمت حق و خیرخواهی برای خلق است»(غررالحکم و دررالکلم، ص۵۳۷).
شاید منظور از کسب ایمان؛ افزایش ایمان و حفظ آن تا زمان مرگ وعاقبت بخیری باشد.
رفع عذاب از جامعه اسلامی
رسول خدا(ص) خطاب به یکی از صحابه فرمودند: «‌ای ابن‌مسعود، با مردم منصف باش، خیرخواه همه باش و بر آنان ترحم کن که اگر چنین کردی و خدا خواست عذابی بر شهری بفرستد و تو در آنان باشی، آن عذاب را از آنان دور می‌کند»(مکارم‌الاخلاق، ‌ص ۴۵۷).
محبوب الهی
بر اساس روایتی از پیامبر اکرم(ص) مخلوقات عیال(خانواده) خداوند هستند و هرکس هر نوع خیر و سودی به آنها برساند؛ محبوب خداوند قرار می‌گیرد: «مردم همگی (در حکم) عیال و خانواده خداوند هستند، پس بهترین مردم نزد خداوند کسی است که بیشترین نفع را به مردم برساند»(بحارالأنوار، ج‏93، ص118).
استجابت دعای خیر
در حق خود شخص دعاکننده
قرآن بازگشت هرگونه نیکی و بدی را به خود انسان بیان می­‌کند(إسراء/7). طبق این نگرش خیرخواهی برای دیگران، در حقیقت خیرخواهی برای خویش است.(معراج‌­السعادهًْ، ص۴۷۰).
«معاویه بن وهب ازیاران حضرت صادق(ع)در موقف حج بسیار دعا می­‌کرد ولی برای خودش دعا نمی کرد. یکی از دوستانش از این رفتار او تعجب می­‌کند و تعجبش را به او اظهار می­‌دارد. معاویه بن وهب در پاسخ می­‌گوید؛ مولای من حضرت امام صادق(ع) فرمود: «هرکس در غیاب برادرش برای او دعا کند فرشته‌­ای از آسمان به او چنین می­‌گوید: ای بنده خدا! صد هزار برابر آنچه برای برادرت خواستی، برای تو باد، فرشته بعدی می‌گوید دویست هزار برابر و فرشته بعدی می‌گوید: سیصد هزار برابر تا اینکه خود خداوند او را ندا می­‌کند و می‌­گوید: من خداوند واسع و کریم هستم و خزانه‌­های رحمت من به پایان نمی‌رسد و رحمت من هر چیزی را دربر گرفته، یک میلیون برابر آنچه برای برادر خواستی برای تو است»(بحارالأنوار، ج‏90، ص 388-389).
در روایت دیگری از امام صادق(ع) نقل شده است: «اگر شخصی در پشت سر برادر مؤمنش برای او دعا کند، از عرش ندا می­‌شود: برای تو صد هزار برابر مثل او است. این در حالی است که اگر برای خودش دعا می­‌کرد، فقط به اندازه همان یک دعایش به او داده می‌­شد. پس دعای تضمین‌شده­‌ای که صد هزار برابر آن داده می‌شود، بهتر است از دعایی(دعای شخص دعاکننده برای خود) که معلوم نیست مستجاب بشود یا نشود»(من لايحضره الفقيه، ج‏2، ص212).
همچنین دعا برای چهل نفر موجب استجابت همان دعا برای خود اوست(من­ لايحضره الفقيه، ج‏2، ص212). بنابراین اگر در نماز شب برای چهل مومن استغفار شود؛ موجب غفران او هم خواهد شد.
دعای برای دیگران از دعاهای مستجاب است: امام باقر(ع) فرموده­‌اند: «نزديك‌ترين و سريع‌ترين دعا به اجابت، دعايى است كه انسان در غياب برادر [دينى] خود براى او مى­كند»(الکافی، ج2، ص507).
حضرت یکی از دلایل استجابت دعا برای دیگران را آمین گفتن فرشتگان پس از دعا بیان کرده‌­اند: «دعايى كه زودتر از همه به اجابت مى­رسد، دعايى است كه برادر(مؤمن) در غياب برادرش مى­كند. چون ابتدا براى برادرش دعا كند، فرشته‌­اى كه بر او گماشته شده است، گويد: آمين، تو را نيز دو چندانِ آن باد»(الکافی، ج2، ص507).
خیرخواهی برای دیگران به مثابه عبادت
از نکات جالب توجه اینکه اسلام نیت و عمل خیر را صرفا فعل اخلاقی تلقی نمی­کند، بلکه آن را به مثابه عبادتی محبوب به‌شمار می‌آورد(نهج‌الفصاحهًْ، ص594).
تلاش درجهت رفع نیازمندی‌های مومنین؛ از والاترین مظاهر عبادت است. از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است: «هر فردی که در برآوردن نیاز برادر مؤمنش تلاش کند، گویا نُه هزار سال خداوند را عبادت کرده، در حالی که روزها را روزه‌­دار و شب‌ها را شب زنده‌دار بوده است»(بحارالأنوار، ج‏71، ص315).
افزایش رزق و روزی
افزایش رزق از دیگر آثار دعا برای بندگان خداست: «بر تو باد دعا كردن براى برادرانت در غياب آنها؛ زيرا اين كار روزى را فرو مىريزد. حضرت باقر(ع) اين جمله را سه بار فرمود»(بحارالأنوار، ج‏73، ص60).
دفع بلا
امام صادق (7) فرمودند: «دعاى مؤمن در حقّ مؤمن، بلا را از او دور مى­كند و روزى­اش را زياد مى­گرداند»(الإختصاص، ص28).
نیل به بالاترین مراتب در قیامت
از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که بالاترین منزلت در قیامت برای کسانی است که در دنیا خیرخواه مردم بوده­‌اند: «بالاترین منزلت در قیامت را کسی دارد که بیشتر از همه بر اساس خیرخواهی در دنیا برای مخلوقات او عمل کرده باشد»(الکافی، ج2، ص208).
کسی که در دنیا با اکرام و تکریم نسبت به بندگان خداوند رفتار کرده است؛ خداوند هم در روز قیامت او را به بالاترین مقام که سبب اکرم او خواهد شد، می­‌رساند. از طرف دیگر ثواب‌های مترتب بر خیرخواهی او اقتضای مقامی آنچنان
والا دارد.
در امان ماندن از خطرات قیامت
پیامبر اکرم(ص) فرموده‌­اند: «خداوند در روی زمین، بندگانی دارد که در رفع نیازهای مردم می‏­کوشند. آنان روز قیامت ایمن و آسوده‏­اند. هرکس که بر مؤمنی شادی ببخشد و دل او را خوشحال کند، خداوند در روز قیامت، قلب او را شادمان خواهد ساخت»(الکافی، ج2، ص197).