سه مرحله‌ روزه‌داري
روزه كه از آن به‌عنوان تكليف الهى ياد مى‌كنيم، در حقيقت يك تشريف الهى است؛ يك نعمت خداست؛ يك فرصت بسيار ذى‌قيمت براى كسانى است كه موفّق مى‌شوند روزه بگيرند؛ البتّه سختي‌هايى هم دارد. همه‌ كارهاى مبارك و مفيد، از سختى خالى نيست. بشر بدون تحمّل سختي‌ها به جايى نمى‌رسد. اين مقدار سختى كه در تحمّل روزه‌گيرى وجود دارد، در مقابل آنچه كه از روزه عايد انسان مى‌شود، چيزِ كم و سرمايه‌ اندكى است كه انسان مصرف مى‌كند و سود بسيارى را مى‌برد. سه مرحله براى روزه ذكر كرده‌اند؛ هر سه مرحله هم براى كسانى‌ كه اهل آن هستند، مفيد است.
مرحله‌ اوّل: مرحله‌ عمومي
يك مرحله، همين مرحله‌ عمومى روزه است؛ يعنى پرهيز از خوردن و نوشيدن و ساير محرّمات. اگر تنها محتواى روزه‌ ما همين امساك باشد، اين منافع زيادى دارد. هم ما را مى‌آزمايد و هم به ما مى‌آموزد؛ هم درس هست، هم آزمايش براى زندگى است. تمرين و ورزش است؛ يك ورزش بسيار با اهميت‌تر از ورزش جسمانى در اين كار وجود دارد. رواياتى از ائمّه(ع) وارد شده است كه به همين مرحله از روزه توجّه دارد. يك روايت از امام صادق(ع) است كه مى‌فرمايد: ليستوى به الغنى و الفقير(من لايحضره الفقيه، ج2، ص 73)؛ خداى متعال روزه را واجب كرده است، تا در اين ساعات و روزها، فقير و غنى با يكديگر برابر شوند. انسانى كه تهيدست و فقير است، نمى‌تواند در طول روز هرچه هوس كرد، بخرد و بخورد و بياشامد؛ امّا آدمهاى غنى، در طول روز، هرچه كه هوس مى‌كنند و هرچه كه مى‌خواهند، برايشان فراهم است. غنى، حال فقير و گرسنگى فقير و تهيدستى او را از به ‌دست آوردن چيزهايى كه مورد اشتهاى اوست، درك نمى‌كند؛ امّا در روزى كه روزه مى‌گيرد، همه يكسانند و با اختيار خودشان، از مشتهيّات نفسانى محرومند. يك روايت ديگر از امام رضا(ع) نقل شده است كه به نكته‌ ديگرى اشاره دارد. مى‌فرمايد: لكى يعرفوا الم الجوع و العطش و يستدلوا على فقر الاخره(علل‌الشرايع، ج 1، ص 72) در اين روايت، به تهيدستى و گرسنگى و تشنگى روز قيامت اشاره مى‌شود. در روز قيامت، يكى از ابتلائات انسان، تشنگى و گرسنگى است كه در آن حالت، انسان در مقابل مؤاخذه و سؤال و جواب الهى قرار مى‌گيرد. انسان بايد در گرسنگى و تشنگى روز ماه رمضان، به آن حالت روز قيامت توجّه كند و به آن لحظه‌ بسيار سخت و دشوار متنبّه شود.
باز روايت ديگرى از امام رضا(ع) است كه به بُعد ديگرى از ابعاد روزه در همين مرحله‌ گرسنگى و تشنگى كشيدن توجّه مى‌كند. آن، اين است كه مى‌فرمايد: صابراً على ما اصابه من الجوع والعطش(عيون اخبارالرضا، ج 2، ص 116) قدرت صبر به انسان داده مى‌شود كه بتواند گرسنگى و تشنگى را تحمّل كند. انسان‌هاى نازپرورده ‌ـ كسانى‌كه معناى گرسنگى و تشنگى را نچشيده‌اند و نفهميده‌اند‌ـ قدرت صبر و تحمّل هم ندارند؛ در بسيارى از ميدان‌ها، خيلى زود از پا درمى‌آيند و امتحان‌هاى گوناگون زندگى، آنها را درهم مى‌فشرد و له مى‌كند. انسانى كه گرسنگى و تشنگى را چشيده است، معناى اينها را مى‌داند و در مقابل دشواري‌هايى كه از اين راه ممكن است پيش بيايد، قدرت تحمّل دارد. ماه رمضان، اين قدرت تحمّل و اين صبر را به همه مى‌دهد. يك روايت ديگر هم در همين زمينه عرض مى‌كنم كه آن هم از امام رضا(ع) است؛ گرچه شايد اين يكى، دو مورد، فقره‌هاى يك حديث باشد. و رائضا لهم على اداء ما كلّفهم(همان)؛ يعنى تحمّل گرسنگى و تشنگى و اجتناب از مشتهيّات نفسانى در روز ماه رمضان، يك نوع رياضت است كه انسان را بر ادای تكاليف گوناگون زندگى قادر مى‌سازد. البتّه منظور، رياضتهاى شرعى و رياضت‌هاى الهى و رياضت‌هاى اختيارى است. يكى از چيزهايى كه انسان را قدرتمند مى‌كند و بر پيمودن راههاى دشوار زندگى توانا مى‌سازد، رياضت كشيدن است كه خيليها به آن پناه مى‌برند. اين يك رياضت شرعى است. بنابراين، در همين چند حديثى كه خوانده شد، مى‌بينيد كه همين مرحله از روزه ‌ـ يعنى مرحله‌ تحمّل گرسنگى و تشنگى ‌ـ در اغنيا احساس همسانى با فقرا ايجاد مى‌كند؛ احساس گرسنگى روز قيامت را به انسان منتقل مى‌كند؛ صبر و تحمّل در مقابل شدائد را به انسان مى‌بخشد؛ صبر بر اداء تكليف را به عنوان يك رياضت الهى به انسان اهداء مى‌كند؛ يعنى اين همه فوايد در همين مرحله است. علاوه بر خالى بودن شكم از غذا و اجتناب از كارهايى كه در حال عادى براى انسان مباح است، نورانيّت و صفا و لطافتى هم به انسان مى‌دهد كه بسيار مغتنم است.
مرحله‌ دوم: نگاهداري گوش، چشم، زبان و دل از گناه
مرحله‌ دوم روزه، پرهيز از گناه است؛ يعنى نگاهدارى گوش و چشم و زبان و دل ‌ـ حتّى طبق بعضى از روايات ‌ـ نگاهدارى پوست بدن و موى بدن انسان از گناه. از اميرالمؤمنين(ع) نقل شده است كه: الصّيام اجتناب المحارم كما يمتنع الرّجل من الطّعام و الشّراب(مستدرك الوسائل، ج 7، ص 763 و 663 ) ؛ همان‌طورى كه از غذا و از آشاميدنى و از مشتهيّات نفسانى اجتناب مى‌كنيد، از گناه هم اجتناب كنيد. اين يك مرحله‌ بالاتر براى روزه است. اين فرصت ماه رمضان، فرصت مغتنمى است كه انسان تمرين اجتناب از گناه كند. بعضى از جوانان در مراجعاتى كه دارند، به بنده التماس دعا كه مى‌كنند، از جمله مكرّر مى‌گويند شما دعا كنيد كه ما بتوانيم گناه نكنيم. البتّه دعا كردن خوب و لازم است و مى‌كنيم؛ امّا گناه نكردن، به اراده‌ انسان احتياج دارد. بايد تصميم بگيريد كه گناه نكنيد و وقتى تصميم گرفتيد، اين كار بسيار آسانى خواهد شد. اجتناب از گناه، چيزى است كه مثل يك كوه در چشم انسان جلوه مى‌كند؛ امّا با تصميم، مثل يك زمين هموار مى‌شود. در ماه رمضان، بهترين فرصت است كه همه اين را تمرين بكنند. روايت ديگرى از فاطمه‌ زهرا(س) نقل شده است كه فرمود: ما يصنع الصائم بصيامه اذا لم يصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه(همان)؛ انسان از روزه چه بهره‌اى خواهد برد، اگر زبان و گوش و چشم و جوارح خود را از گناه باز ندارد؟ در يك روايت نقل شده است كه زنى به خدمتكار خود اهانت كرد. ظاهراً آنها در همسايگى پيامبر، يا مثلاً در سفرى همراه آن حضرت بودند. پيامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) طعامى در دستشان بود، به او تعارف كردند و فرمودند: از اين بخور. آن زن گفت من روزه‌ام. نقل شده است كه پيامبر به او اين‌طور فرمودند: كيف تكونين صائمه و قد سببت جاريتك(كافي (ط دارالحديث)، ج 7، ص 437)؛ چطور تو روزه‌اى؛ در حالى كه به خدمتكار خودت دشنام داده‌اى؟ انّ الصوم ليس من الطعام و الشّراب(همان)؛ روزه فقط اين نيست كه از خوراك و نوشيدنى اجتناب كنيد. و انمّا جعل الله ذلك حجابا عن سواهما من الفواحش من الفعل والقول(بحارالانوار (ط بيروت)، ج 93، ص 392)؛ خدا خواست كه انسان روزه‌دار به سراغ گناهان و آلودگي‌ها نرود؛ و از جمله‌ اين گناهان، گناهان زبان است؛ بدگويى و اهانت به ديگران است. از جمله‌ اين گناهان، گناهان دل است؛ دشمنى و كينه‌ ديگران را در دل پروراندن است. بعضى گناهان به معناى اصطلاح شرعى است؛ بعضى گناهان اخلاقى است؛ مراتب گوناگونى دارد. پس، مرحله‌ دوم روزه‌دارى اين است كه انسان بتواند از گناهان، خود را جدا كند و به‌خصوص شما جوانان عزيز از اين فرصت استفاده كنيد. شما جوانيد. جوان، هم قدرت و توانايى دارد و هم صافىِ دل و نورانيّت دل براى او يك فرصت است. در طول ماه رمضان، از اين فرصت استفاده كنيد و اجتناب از گناهان را ‌ـ كه مرحله‌ دوم روزه‌دارى است ‌ـ تمرين نماييد.
مرحله‌ سوم: پرهيز از عوامل غفلت انسان از خدا
مرحله‌ سوم از روزه‌دارى، پرهيز از هر چيزى است كه ذهن و ضمير انسان را از ياد خدا غافل كند. اين، آن مرحله‌ بالاى روزه‌دارى است كه در حديث آن‌طور كه وارد شده است، پيامبر به حضرت پروردگار (جلّت عظمته) عرض مى‌كند: يا ربّ و ما ميراث الصّوم(ارشاد القلوب (للديلمي)، ج 1، ص 203)؛ دستاورد روزه چيست؟ ذات اقدس ربوبى فرمود: الصّوم يورث الحكمهًْ و الحكمهًْ تورث المعرفهًْ و المعرفهًْ تورث اليقين فاذا استيقن العبد لا يبالى كيف اصبح بعسر ام بيسر(همان)؛ روزه سرچشمه‌هاى حكمت را در دل مى‌جوشاند. وقتى كه حكمت بر دل حاكم شد، آن معرفت نورانى و روشن به‌وجود مى‌آيد. معرفت كه به‌وجود آمد، همان يقينى به‌وجود مى‌آيد كه حضرت ابراهيم از خداى متعال آن را مى‌خواست و در دعاهاى اين ماه مرتّب درخواست شده است. وقتى كسى داراى يقين بود، همه‌ دشواري‌هاى زندگى بر او آسان مى‌شود و انسان شكست‌ناپذير از حوادث مى‌گردد. ببينيد چقدر اهميت دارد! اين انسانى كه مى‌خواهد در مدّت سال‌هاى عمر خود، يك راه تعالى و تكامل را بپيمايد، در مقابل مشكلات و حوادث زندگى و موانع راه، شكست‌ناپذير مى‌شود. يقين، چنين حالتى به انسان مى‌دهد. اينها ناشى از روزه است. وقتى كه روزه ياد خدا را در دل زنده كرد و فروغ معرفت خدا را در دل به‌وجود آورد و دل را روشن نمود، اينها به دنبالش مى‌آيد. هر چيزى كه انسان را از ياد خدا غافل كند، به روزه براى اين مرحله مضرّ است. خوشا به‌ حال كسانى كه مى‌توانند خود را به اين مرحله برسانند. البتّه ما بايد آرزو كنيم و از خدا بخواهيم و همّت كنيم كه خودمان را به اين مرحله برسانيم.
* بیانات در خطبه‌هاي نماز جمعه‌ تهران ـ 26/9/1378