سیره معصومین(ع) در ماه رمضــان

  ۱۴۰۱/۰۱/۱۹

محمدامین پورامینی
ماه مبارک رمضان ماه ضیافت رحمان از بندگان خود می‌باشد و خوان رحمت الهی گسترده است- بجاست که با نگاهی گذار به سیره معصومان(ع) در این ماه رفتارهای فردی و اجتماعی آنان را سرمشق زندگی خود قرار دهیم.
* * *
به‌طور کلی می‌توان سیره آن بزرگواران را در دو بخش مورد مطالعه و بررسی قرار داد.
الف) رابطه خود و خدا (بعد فردی)
1- تغییر حالت
سید ابن طاووس «ره» نقل می‌کند که وقتی ماه مبارک رمضان فرا می‌رسید رنگ چهره پیامبر اکرم(ص) عوض می‌شد و زیاد به نماز و دعا می‌پرداخت (1)، تغییر حالت آن حضرت در دهه آخر ماه مبارک رنگ مضاعفی به خود می‌گرفت، بگونه‌ای که تمام شبها را به شب زنده داری و عبادت سپری می‌کرد.(2)
درباره حضرت امام زین‌العابدین(ع) نقل شده است که ایشان در این ماه کاملاً غرق در دعا و تسبیح و استغفار و ذکر تکبیر می‌شد.(3)
2- نمازهای مستحبی
گرچه بجا آوردن نمازهای مستحبی و نوافل یکی از مسائل عادی و روزمره آن بزرگواران بوده است.ولی در ماه رمضان حالت مضاعف به خود می‌گرفت، تا آنجا که نمازهای مخصوصی توسط آنان در ماه مبارک رمضان و شب‌های قدر خوانده می‌شد، که ذکر تفصیل آن مجال دیگری می‌طلبد.
3- تلاوت قرآن
ماه مبارک رمضان بهار قرآن است و پیامبر اکرم(ص) و عترت طاهرینش که خود قرآن ناطقند و هیچ‌گاه ایشان از قرآن و قرآن از ایشان جدا نبوده و تلاوت آیات دلنشین آن جزء برنامه روزمره آنان بوده است، عنایت خاصی نسبت به تلاوت قرآن در ماه مبارک رمضان مبذول می‌داشتند و توجه اصحاب و یاران خود را نسبت به آن جلب می‌کردند، تا آنجا که در مورد حضرت امام سجاد(ع) نقل شده است که چهل بار قرآن را در ماه مبارک ختم می‌کرد.(4)
4- نیایش
چگونه خواستن و از چه کسی خواستن و به چه انگیزه‌ای خواهش کردن از مهم‌ترین مطالبی است که در هر درخواستی نهفته است اینجا سخن از درخواست از یگانه معبود قادر و تواناست که معصومین(ع) بر بشریت منت نهاده و نحوه درخواست را در قالب «دعا» به عالی‌ترین وجه ممکن نشان داده‌اند.و علاوه بر لذت سخن گفتن با خداوند، عالی‌ترین مضامین معارف تابناک الهی را در آن جای داده و از خود یادگارهایی بس ارزشمند بجا گذاشته‌اند.
در ماه مبارک رمضان دعاهای مخصوصی از آن بزرگواران رسیده است که تنها به ذکر عناوین آنها در این مقاله اکتفا می‌شود:
الف- دعا در وقت دیدن هلال ماه مبارک،
ب- دعای پیامبر اکرم(ص) در وقت وارد شدن به ماه مبارک رمضان،
ج- دعای پیغمبر اکرم(ص) در شب اول،
د- دعای ابوحمزه ثمالی در هر شب،
ح- دعای سحر،
و- دعای اول صحیفه سجادیه،
ز- دعای وقت افطار،
ط- دعای امام زین‌العابدین(ع) در شب‌های نوزدهم و بیست‌ویکم،
ظ- دعای پیامبر اکرم(ص) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) در ماه مبارک رمضان،
ی- دعای پیامبر اکرم(ص) و امام زین‌العابدین(ص) در شب بیست‌وهفتم،
ل- دعای پیامبر اکرم(ص) در شب آخر هر ماه،
ن- دعا به هنگام وداع با ماه رمضان.
5- احیای شب قدر
معصومین(ع) در شب‌های قدر شب زنده‌دار بودند و نه تنها خود به احیای آن می‌پرداختند بلکه خانواده و کودکان و فرزندان خویش را به انجام آن وامی‌داشتند، روایت شده است که رسول خدا(ص) در شب بیست‌وسوم ماه، خفتگان از خانواده خود را از خواب بیدار می‌کرد و آب به ‌صورت‌شان می‌پاشید.(5)
حضرت فاطمه زهرا(س) نیز نمی‌گذاشت کسی از فرزندانش در آن شب به خواب رود و آنان را با کمی غذا و ایجاد آمادگی از روز و با انجام استراحت در روز آماده می‌کرد و می‌فرمود: محروم کسی است که از خیر این شب محروم ماند.(6)
یک سال حضرت امام صادق(ع) به بیماری سختی گرفتار شده بود، آن حضرت دستور داد که در شب بیست و سوم ایشان را برداشته و به مسجد پیامبر(ص) بردند و آن شب را در آن مکان شریف به احیاء گذراند.(7)
6- آداب افطار
چگونه افطار کردن و با چه افطار کردن از جمله مسائل قابل توجه سیره است.از پیامبر(ص) و ائمه هدی(ع) ادعیه خاصی در وقت افطار نقل شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید که پیامبر اکرم در وقت افطار این دعا را می‌فرمود:«اللهم لک صمنا و علی رزقک افطرنا فتقبله منا»(8) بار خدایا برای تو روزه گرفتیم و بر روزی تو افطار کردیم، پس آن را از ما بپذیر.
حضرت امیر المؤمنین(ع) در وقت افطار می‌فرمود: «اللهم لک صمنا و علی رزقک افطرنا فتقبله منا انک انت و السیمع العلیم»(9) خدایا برای تو روزه گرفتیم و بر روزی تو افطار کردیم.پس آن را از ما قبول نما، همانا که تو شنوا و دانایی.
اما اینکه با چه چیزی افطار می‌کردند، مواردی نقل شده است، امام باقر(ع) فرمود که پیامبر اکرم با آب و خرما و یا آب و رطب افطار می‌کردند (رطب غیراز خرما است).(10) و اگر آن حضرت شیرینی و حلوا نمی‌یافت گاهی با شکر که از نی گرفته می‌شد افطار می‌کرد.(11) و امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر، اکرم(ص) با شیرینی و حلوا افطار می‌کرد و اگر آن را نمی‌یافت با آب ولرم افطار می‌کرد و می‌فرمود: آن باعث پاکیزگی کبد و معده است و دهان را خوشبو می‌کند و ریشه دندان و دید چشم را تقویت می‌کند.(12) بنابراین از مجموعه روایات استفاده می‌شود که آن حضرت- در صورت امکان- با یک ماده شیرینی مثل حلوا، خرما و در صورت نبود آنها با آب نیمه گرم و ولرم افطار می‌کرد.
ابن طاووس از امام باقر(ع) نقل می‌کند که حضرت علی(ع) دوست داشت که با شیر افطار کند.(13)
7- غسل
پیامبر اکرم(ص) در دهه آخر ماه مبارک رمضان هر شب غسل می‌کرد.(14) حضرت امام باقر(ع) شب‌های نوزدهم، بیست‌ویکم، بیست‌و‌سوم و بیست‌وپنجم را غسل می‌کرد (15)،
و امام صادق(ع) در شب بیست‌وسوم دوبار غسل می‌کرد، یک‌بار در اول شب، بار دوم در آخر شب.(16)
8- اعتکاف
یکی از مستحبات بسیار مهم و سازنده اعتکاف است که تفصیل و شرائط آن در کتب فقهی آمده است و از عهده این نوشته خارج می‌باشد، امام صادق(ع) فرمود: یکبار رسول خدا(ص) در دهه اول ماه رمضان به اعتکاف نشست و در رمضان دیگر در دهه دوم و در رمضان پس از آن در دهه سوم اعتکاف کرد و بعد از آن همیشه در دهه آخر رمضان به اعتکاف می‌نشست.(17)
9- وداع با ماه رمضان
برخاستن از سفره ضیافت‌الله برای عارفان دلداده حق سخت و ناگوار است.لذا همان‌طور که جدایی عاشق از معشوق، به سختی هرچه تمام‌تر صورت می‌گیرد، پیامبر اکرم(ص) چگونگی وداع با ماه رمضان را چنین بیان می‌کند: جابر بن‌عبدالله انصاری نقل می‌کند که در جمعه ماه رمضان، بر رسول خدا وارد شدم.هنگامی که چشم او بر من افتاد فرمود:‌ای جابر این جمعه آخر ماه رمضان است، پس با او وداع کن و بگو: «اللهم لا تجعله آخر العهد من صیامنا ایاه، فان جعلته فاجعلنی مرحوما، و لا تجعلنی محروما» یعنی خدایا، این رمضان را آخرین روزه ما قرار مده و چنانچه قرار دادی پس ما را مورد رحمت خود قرار بده و ما را محروم ساز و هر کس این را بگوید به یکی از دو امر نیکو (احدی‌الحسنیین) نائل می‌شود، یا آنکه عمر پیدا می‌کند و ماه رمضان بعدی را درک می‌کند و یا آنکه مورد بخشش و رحمت خدا قرار می‌گیرد.(18)
10- نماز عید فطر
رسول خدا(ص) روز عید، بعد از طلوع آفتاب خارج می‌شد و هنگام خروج به اطراف آسمان می‌نگریست و می‌فرمود که در آن روز بر جانماز و حصیر نماز مخوان، یعنی روی خاک بنشین و بر آن نماز بخوان.
فقهای عظام مستحباتی را برای این روز ذکر کرده‌اند که از جمله آنها، نماز را در صحرا بپا داشتن، خارج شدن امام با پای برهنه و پیاده و توام با وقار و ذکر خدا و سجده بر زمین و...
روز عید فطر روز اجر و گرفتن نتیجه امتحان است. قهراً در هر امتحانی نتایج یکسان نیست.شیخ صدوق(ره) نقل می‌کند: امام حسن مجتبی(ع) گروهی از مردم را در روز عید فطر دید که به بازی و خنده مشغولند، حضرت رو به یاران خود کرد و فرمود: «خدای عز و جل ماه رمضان را محل مسابقه بندگان خود قرار داده است که به واسطه اطاعت خویش به سوی رضوان الهی پیشی می‌گیرند، پس گروهی سبقت گرفتند و پیروز و رستگار شدند و گروهی عقب ماندند و محروم شدند، پس عجب دارم از کسی که خندان است و به لهو و بازی مشغول است در روزی که نیکوکاران به اجر و ثواب رسیده و کوتاهی ورزان از آن بی‌فیض و محرومند، به خدا سوگند اگر پرده برداشته شود هر آینه نیکوکار به عمل نیک خویش و بدکار به عمل بد خود مشغول خواهد شد.»(19)
ب) رابطه خود و مردم (بعد اجتماعی)
1- ایجاد آمادگی برای ماه رمضان
در آستانه ماه مبارک رمضان، معصومان(ع) اهمیت و عظمت این ماه را به مردم گوشزد کرده و آنان را به استفاده از این ضیافت الهی فرا می‌خواندند که در این زمینه خطبه‌های بسیار جالب از پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و روایات مهمی صادر شده است.
ابو صلت می‌گوید: بر حضرت امام رضا(ع) در جمعه آخر شعبان وارد شدم.حضرت به من فرمود: «ای اباصلت، بیشتر روزهای ماه شعبان گذشت و این جمعه آخر ماه است پس در این باقیمانده آن کوتاهی مورز و سابق خود را جبران کن،...و بیشتر به دعا و استغفار و تلاوت قرآن بپرداز و از گناهانت توبه کن تا با خلوص در ماه خدا وارد شوی.» (20)
2- سفارش به تلاوت قرآن
اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) علاوه بر آنکه خود موفق به تلاوت قرآن بودند دیگران را به تلاوت آن سفارش می‌کردند و گاه نسبت به تلاوت بعضی سوره‌ها در بعضی از شب‌ها عنایت خاصی از خود نشان می‌دادند.
وهب از امام صادق(ع) می‌پرسد خوب است در ماه رمضان در چند روز قرآن خوانده شود؟ حضرت فرمود: در سه روز به بالا.
امام باقر(ع) فرمود: «لکل شیء ربیع و ربیع‌القرآن شهر رمضان» (21) هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.
از بین سوره‌های قرآن به تلاوت این سوره‌ها سفارش شده است:
سوره عنکبوت و روم:
تلاوت این دو سوره در شب بیست و سوم ماه رمضان توصیه شده است.
امام صادق(ع) فرمود:«من قرا سورهًْ العنکبوت و الروم فی لیلهًْ ثلاث و عشرین فهو و الله یا ابا محمد من اهل الجنهًْ» (22) سوگند به خدا کسی که سوره عنکبوت و روم را در شب بیست‌وسوم رمضان بخواند از اهل بهشت است. البته این به معنای اقتضاء است که با وجود شرائطش چنین نتیجه‌ای را به‌دنبال خواهد داشت.
سوره قدر در وقت سحر و افطار:
از امام زین‌العابدین(ع) روایت شده است:«من قرا انا انزلناه فی لیلهًْ القدر عند فطوره و عند سحوره کان فیما بینهما کالمتشحط بدمه فی سبیل الله» (23) کسی که سوره قدر را در هنگام افطار و سحر بخواند مانند کسی است که در این فاصله در راه خدا بخون خود غلتیده باشد.
و همین مضمون نیز از حضرت امام صادق(ع) روایت شده است.(24)
و نیز از امام صادق(ع) نقل شده است که هر کسی که در هر شب ماه رمضان هزار بار سوره قدر را بخواند در شب بیست و سوم عجایبی را درک خواهد کرد.(25) و در روایتی دیگر از آن حضرت اثر آن را در رسیدن انسان به سرحد نهایت یقین در امور اختصاصی اهل‌بیت(ع) قرار داده است که به واسطه دیدن بعضی از حقایق در عالم رؤیا به آن می‌رسد.(26)
سوره دخان:
شیخ صدوق روایت کرده است که مردی خدمت امام باقر(ع) رسید و پرسید چگونه من شب قدر را در هر سال شناسایی کنم؟ حضرت فرمود: «وقتی که ماه رمضان آمد هر شب یک‌بار سوره دخان را بخوان، وقتی که شب بیست و سوم فرا رسید به آنچه که می‌خواهی خواهی رسید.» (27)
3- کمک به مستمندان
یکی از علل و حکمتهای روزه این است که با ایجاد حالت گرسنگی و تشنگی انسان به یاد ضعیفان و مستمندان و تنگدستان بیفتد و هر کسی به فراخور حال و وسع خود نسبت به آنان کمک کند.(28) ابن عباس می‌گوید: وقتی که ماه رمضان فرا می‌رسید هر صاحب حاجتی که به نزد رسول خدا مراجعه می‌کرد حاجتش برآورده می‌شد.(29) راجع به حضرت زین‌العابدین(ع) نقل است که هر روز ماه رمضان را صدقه می‌داد.(30)
4- افطاری دادن
این عمل در سیره معصومین(ع) بنحو کاملی مشاهده می‌شود. از امام صادق(ع) روایت است که هنگامی که حضرت امام زین‌العابدین(ع) روزه می‌گرفت دستور می‌داد گوسفندی را سر می‌بریدند و آن را تکه تکه کرده و در دیگ می‌ریختند، آن حضرت در وقت غروب به دیگها سر می‌زد و در حالی که روزه داشت بوی آبگوشت را استشمام می‌کرد، آنگاه می‌فرمود: کاسه‌ها را بیاورید این کاسه را برای فلان کس و دیگری را برای فلان بکشید و همین‌طور کاسه‌ها را پر می‌کردند تا آبگوشت به اتمام می‌رسید، آنگاه خود با نان و خرما افطار می‌کرد.(31)
5- توجه بیشتر به زیردستان و گذشت از خطای آنان
از امام صادق(ع) روایت است که امام زین‌العابدین(ع) در ماه مبارک رمضان توجه خاصی به زیردستان و خدمتکاران خود داشت و هرگاه یکی از آنها مرتکب خطایی می‌شد او را مورد عقوبت قرار نمی‌داد و تنها گناه او را یادداشت می‌کرد تا آنکه شب آخر ماه رمضان فرا می‌رسید، همه آنان را گرد خود جمع می‌کرد و کاغذهای خطایای آنان را بیرون می‌آورد و بر تک‌تک آنان می‌خواند و آنان به گناه خود اعتراف و اقرار می‌کردند، پس از آن در میان ایشان برمی‌خاست و می‌فرمود: «با صدای بلند بگویید:‌ ای علی بن الحسین، همان خدایت نیز خطاهایت را شمارش کرده است همان‌گونه که تو گناهانمان را شمردی و در کتاب، تمام اعمال کوچک و بزرگ ثبت است و همه اعمال در نزد او حاضر است همان‌گونه که اعمال ما در نزد تو حاضر بود (و تو بر آن ناظر بودی)، پس از ما درگذر همان‌گونه که تو امید عفو و گذشت داری، از ما درگذر تا که خدایت را بخشنده و رحیم یابی...ای علی بن الحسین، کوچکی مقام خود را در برابر خدای داور دادگری که به هیچ‌کس ظلم روا نمی‌دارد یادآور و از گناه ما درگذر،...» و حضرت در حالی که‌گریه و زاری می‌کرد مرتب این کلمات را می‌فرمود و آنان هم با وی هم‌آواز می‌شدند و می‌فرمود: بار خدایا تو به ما دستور دادی که از کسانی که به ما ظلمی روا داشتند درگذریم، ما به خود ظلم کردیم، پس از ما درگذر، که تو نسبت به آن سزاوارتری.تو به ما فرمودی که هیچ درخواست‌کننده‌ای را از در خانه‌هایمان رد نکنیم، ما به درگاه تو دست نیاز و درخواست بلند کرده‌ایم و از تو طلب می‌کنیم، پس بر ما منت نه و ما را محروم مساز... آنگاه رو به آنان می‌کرد و می‌فرمود: من از خطایای شما گذشتم، آیا شما نیز از من می‌گذرید؟
و آنان در پاسخ می‌گفتند: از تو گذشتیم ‌ای آقای ما، تو به ما هیچ بدی روا نداشتی، پس آن حضرت می‌فرمود بگویید: بار خدایا: از علی بن الحسین درگذر، همان‌گونه که او از ما گذشت و او را از آتش آزاد کن همان‌طوری که او ما را از بندگی رهانید و آنان آمین گفتند و حضرت فرمود: بروید که از شما گذشتم و همگی شما را آزاد کردم و همگی آنان را آزاد می‌فرمود.(32)
6- حفظ حریم دین و حرمت زمان
حفظ حرمت عمومی جامعه در ماه مبارک از جمله مهم‌ترین وظایف نظام اسلامی است. به‌عنوان نمونه حد شرابخوار 80 تازیانه است، ولی اگر در ماه رمضان شراب خورده شود حالت دیگری دارد، نجاشی شاعر در روز ماه رمضان شراب خورد، او را به نزد امیرالمؤمنین(ع) آوردند، حضرت پس از یک شب زندان کردن او و اجرای حد شرعی شرابخواری (80 ضربه)، 20 ضربه شلاق اضافی، به‌خاطر شکستن حرمت ماه رمضان بر او زد.(33) و در برخی روایات او پذیرای 39 ضربه اضافی بدان جهت شد.(34)
7- آزادی اسیران
بنابر نقل برخی از روایات حضرت رسول اکرم در ماه رمضان تمامی اسیران را آزاد می‌کرد.(35) البته این مربوط به حفظ مصالح عمومی اسلام و مسلمین است و تشخیص آن به دست حاکم شرعی و ولی امر مسلمین است.
* از: حوزه‌نیوز
ــــــــــــــــ