انتظارات امام رضا(ع) از شیعیان

   ۱۴۰۱/۰۳/۲۰

دکتر ناصر رفیعی
دوران امامت امام رضا‌(ع) دوران پُرتلاطم و پُرحادثه‌ای است. سکّا‌نداری امامت شیعه در این دوران بوده است. بسیاری از کتب ترجمه ‌شده، به بلاد اسلامی راه پیدا کردند و خیلی از فرقه‌ها و نحله‌ها شکل گرفته‌اند. دوران اقتدار حکومت بنی‌عباس هم است. با قرن سوم و چهارم که خلفای بنی‌عباس در ضعف بودند، فرق می‌کند. امام بعد از پدر بزرگوارشان و در چنین دورانی سکّاندار امامت بودند. حضرت در همان آغاز با چالش انکار مواجه شدند و حتی عده‌ای از خواص امامت ایشان را نمی‌پذیرفتند. امام کاظم‌(ع) در این‌باره می‌فرمایند: «وَیلٌ لِمَن ظَلَمَهُ مَن ظَلَمَهُ کَمَن ظَلَمَ عَلِیّ بن اَبی‌طالب علیه‌السلام»؛ هر كه در حق اين پسرم ستم كند و امامتش را پس از من انكار نمايد(چون طايفه واقفيه)، مانند كسي است كه در حق علي بن ابي طالب‌(ع) ستم كرده است.(الکافي (ط- الإسلامیة)، ج 1، ص 319 ) کأنه وجه مشترکی بین علی‌بن‌موسی‌الرضا‌(ع) و امیرالمؤمنین‌(ع) در داستان انکار بود. البته زمان امیرالمؤمنین‌(ع) جریان سقیفه و در زمان امام رضا‌(ع) جریان واقفیه وجود دارد. واقفیه کسانی بودند که به‌دلایل مختلف مالی و گاهی به‌خاطر باورهای غلط زیر بار امامت امام رضا‌(ع) نمی‌رفتند. بعضی از آنها خواص و مورد توجه‌ جامعه بودند.
در پایان امامت حضرت هم مسئله‌ ولایتعهدی مطرح می‌شود که چالش جدیدی به‌وجود می‌آید و در امامان دیگر این قضیه به این شکل نبوده است. برای همین امام رضا(ع) در این بیست سال به‌ویژه در چند سال اخیر امامتش با بحران‌های مختلفی مواجه بودند که پرداختن به هر کدام از این مسائل جلسات مستقل علمی می‌خواهد و طبعاً فرصت‌، اقتضای پرداختن به آن نیست‌.
انتظارات امام رضا(ع) از ما شیعیان
بحث ما انتظارات امام رضا‌(ع) از ماست. ما وقتی به مشهد، کربلا و نجف اشرف می‌رویم غالباً انتظارات و حاجات خودمان را از معصومین طلب می‌کنیم. این اشکالی ندارد؛ چون معصومین ملجأ ما هستند، امّا یک‌بار از خودمان بپرسیم که امام رضا‌(ع)، امیرالمؤمنین‌(ع) و بقیه‌ ائمه چه انتظاراتی از ما دارند؟ انتظارات رضوی از ما از انتظارات مهدوی و نبوی و علوی و حسینی جدا نیست. البته این بحث گسترده است و به چند مورد اشاره می‌شود.
الف) خردورزی
مورد اوّل اینکه انتظار امام رضا‌(ع) از ما عقلانیت و خردورزی در امور و کارهایمان است. آقا فرمود: «صَدِیقُ کُلِّ اِمْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُه»؛ یعنی خرد‌، دوست حقیقی انسان و جهل، دشمن اوست. (الکافي ج1 ص11)
حضرت به یکی از اصحابش فرمود: «لاَ یُعْبَأُ بِأَهْلِ اَلدِّینِ مِمَّنْ لاَ عَقْلَ لَه»؛ اهل دینی که از خرد و‌اندیشه و تفکر و تعقل استفاده نکند، اعتنا به او نمی‌شود. (الکافي  ج۱ ص۲۷) روایات امام رضا‌(ع) در زمینه‌ عقل متعدد است. این همان حرفی است که در قرآن آمده است و جهنمیان می‌گویند: «لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیر»؛ یعنی اگر گوش می‌دادیم و عقل و خردمان را به‌کار می‌انداختیم، اهل جهنم نبودیم. (ملک، آیه 10)
مصادیق جهل
جهالت به بشر لطمه زیادی زده است. راغب اصفهانی در کتاب لغت خود می‌گوید جهل سه مصداق دارد: عدم علم یا ندانستن. اعتقاد غلط؛ یعنی شما به‌جای توحید به شرک معتقد باشی و فکر کنی کارت درست است و عمل غلط؛ یعنی شما عمل غلطی انجام دهی. قرآن در‌ این‌باره می‌فرماید: «‌بگو: «آیا به شما خبر دهیم که زیانکارترین (مردم) در کارها، چه کسانی هستند؟ آنها که تلاشهایشان در زندگی دنیا گم (و نابود) شده؛ با این حال، می‌پندارند کار نیک انجام می‌دهند!»(کهف، آیات 103- 104)
مرحوم شیخ صدوق می‌گوید عده‌ای خدمت امام رضا‌(ع) رسیدند و گفتند: آقا امام حسین‌(ع) شهید نشده، بلکه مثل حضرت عیسی‌(ع) به آسمان رفته و زنده است. بعد دلیل هم آوردند و گفتند طبق آیه‌ ۱۴۱ سوره‌ نساء، مگر خدا به کافر قدرت و سبیل می‌دهد. امام رضا‌(ع) فرمودند: امام حسین‌(ع) شهید شد، امیرالمؤمنین‌(ع) شهید شد، امام حسن‌(ع) هم شهید شد. انبیا را هم کشتند. این چه حرفی است، شما آیه را اشتباه معنا کردید! ببینید این جهالت گاهی حوادث و ضررهایی در جامعه ایجاد می‌کند. این همه کفار در طول تاریخ، مؤمنین و مسلمانان را از بین بردند، ولی طبق این آیه‌، کافر بر مؤمن حجت ندارد و دست کافر از استدلال خالی است؛ امّا موحد دلیل دارد. این اوّلین انتظار امام رضا‌(ع) است.
گاهی جهل انسان را به‌ جایی می‌کشاند که او گمان می‌کند در حال انجام کار ثواب است.
امام رضا‌(ع) از ما انتظار عقلانیت و خرد دارند. ما باید در کارهایمان ‌اندیشه و تعقل کنیم. در روایت داریم آن‌که تعقل ندارد، رستگار نمی‌شود. دلیل اینکه ائمه‌ دست ما را در دست علما گذاشتند این است که بدنه‌‌ علما و مرجعیت را با این جهل نمی‌توان گول زد. منافقین با حرف‌هایشان نتوانستند مرحوم امام را منحرف کنند. البته ممکن است در این بدنه خطاهایی هم باشد،‌ ولی گفته‌اند که با اصل این بدنه مرتبط باشید.
ب) اعتدال‌گرایی
دومین انتظار امام رضا‌(ع) از ما اعتدال است. نباید افراط و تفریط داشت. ابن ابی محمود به آقا عرض کرد: مخالفین شما روایاتی در مورد شما نقل می‌کنند. تکلیف ما چیست؟ آقا فرمودند بدان که مخالفین ما به سه شکل به ما لطمه زدند. اوّل اینکه وقتی شما می‌خواهید کسی را تخریب کنید، از او بیش از حد تعریف می‌کنید. گاهی اوقات ما هم این‌چنین عمل می‌کنیم. وقتی می‌خواهیم از شخصیتی تجلیل کنیم، طوری از او تعریف می‌کنیم که او را تخریب می‌کنیم. آقا فرمودند بعضی از افراد درباره‌ ما غلو کردند.
البته جریان غالیان و غلو مختص به زمان امام رضا‌(ع) نیست و قبلش نیز بوده، امّا به هر صورت جریان خطرناکی است. ائمه این جریان را لعنت کردند و فرمودند با آنها حرف نزنید و دوری کنید، چراکه ما از آنها بیزاریم. دومین مورد، کوتاهی‌کردن است که این هم بد است. متأسفانه کتاب‌هایی ترجمه ‌شده و به فروش می‌رسد که امام را تا حد عالم ربانی یا مرجعیت پایین ‌آورده در‌حالی‌که غلط است. امام به اذن خدا از عالم غیب آگاه است و ولایت تکوینی و تصرف در عالم دارد. علمش لدنی است و عصمت دارد.
مقام رفیع امام -که در زیارت جامعه‌ کبیره و در خود کلمات امام رضا و اهل بیت آمده- این است که با فرشتگان سخن می‌گفتند و فرشتگان خدمتشان می‌رسیدند. امام رضا‌(ع) می‌فرمایند ما از اعمال شب و روز شما خبر داریم. یکی از اصحاب می‌گوید در دلم این حرف سنگین آمد. آقا در ادامه فرمودند: مگر قرآن نخوانده‌ای که می‌گوید: «اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ»؛ هر کاری انجام می‌دهید، توسط خدا، پیامبر و مؤمنون کنترل می‌شود.‌(توبه‌،آیه 105) مؤمنون در اینجا منظور ما اهل‌ بیت هستیم. علامه‌ طباطبایی در تفسیر‌المیزان می‌گوید این آیه مربوط به همین دنیاست.
جریان تقصیر جریان خطرناکی است. در بعضی از این نوشته‌ها و روزنامه‌ها و مجلات راجع به علم غیب امام و بعضی از واقعیات و مقامات امام کوتاهی می‌کنند. مقصربودن هم به‌اندازه‌ غالی‌بودن خطرناک است. سومین مورد هم تصریح‌کردن به بدی دشمنان است. هنگامی که مطلبی را ولو اینکه راست باشد، نسبت به دشمنانمان مطرح می‌کنیم که موجب می‌‌شود آنها هم به ما توهین کنند. بالأخره مقدسات هر کسی برای خودش مقدس است. رهبر انقلاب در جمع مداحان فرمودند وقتی شما به مقدسات جریانی توهین می‌کنید، نمی‌توانید آنها را جذب کنید. اصلاً حرفتان را گوش نمی‌دهند.
در ادامه‌ روایت نیز امام رضا‌(ع) می‌فرمایند: یابن ابی محمود، اگر دیدی بعضی از مردم به چپ و بعضی به راست می‌روند، یعنی یکی غلو می‌کند و دیگری تقصیر، تو از روش ما جدا نشو و با ما باش. دومین انتظار امام از ما این است که نه افراط کنیم و نه تفریط؛ یعنی نه غلو کنیم و نه کوتاهی و تقصیر. (عیون أخبار الرضا، ج‏1، ص: ۳۰۳ )
ج) توجه به قرآن و سنت
انتظار سوم امام محوریت قرآن و سنت است. امیرالمؤمنین‌(ع) بعد از ضربه‌ ابن ملجم در نامه‌ ۲۳ نهج‌البلاغه فرمودند: مردم‌، به خدا مشرک نشوید. توحید ثمره‌ همه‌‌ قرآن و ثمره‌ همه‌ تلاش اهل بیت است. بعد می‌فرمایند: سنت پیغمبر را ضایع نکنید، سنت پیغمبر رشد است. این دو عمود را نگه دارید تا نجات پیدا کنید. نگذارید این دو چراغ خاموش شود.
د) عمل‌گرایی
انتظار بعدی امام از ما عمل‌گرایی است. در زمان امام رضا(ع) و قبل از ایشان گروهی به نام مرجئه آمدند و گفتند ایمان به دل است، نه به عمل. تو شراب بخور و گناه هم بکن‌، ولی دلت پاک باشد. ائمه این گروه را لعنت کردند و فرمودند خدا لعنت کند آنانی را که فکر می‌کنند این اسلام، رحمانی است و در دین مفاهیم غلط تبلیغ می‌کنند. این تفکر غلط الآن هم خیلی طرفدار دارد. بالأخره ما در کنار الرحمن‌الرحیم، غیرالمغضوب علیهم هم داریم.‌هارون الرشید می‌گفت مرجئه خوبند و به درد ما می‌خورند، چراکه آنها به عمل ما کار ندارند.
هـ) ولایتمداری
گروهی به دیدن امام رضا‌(ع) آمدند، امّا امام راهشان نداد. خیلی ناراحت شدند. هر روز به دم در می‌آمدند، ولی مدتی امام رضا راهشان نداد. بعد گفتند که جرم ما چیست؟ چرا امام رضا ما را نمی‌پذیرد؟ ما شیعه‌ امیرالمؤمنین‌(ع) و شیعه‌ آقا هستیم.
آقا فرمودند که بیایند. وقتی آمدند، گفتند آقا جرم‌ ما چیست؟ چرا ما را راه نمی‌دادید؟ آقا فرمودند به‌خاطر همین ادعایتان گفتم شما را راه ندهند. چه کسی گفته شما شیعه‌ امیرالمؤمنین هستید؟ شیعه‌ امیرالمؤمنین‌، عمار، سلمان، اباذر، محمد‌ابن ‌ابی‌بکر و مقدادند.
گفتند آقا عیب ما چیست؟ فرمود عیب شما این است که در بسیاری از کارهایتان خلاف امیرالمؤمنین‌(ع) عمل می‌کنید، بعد می‌گویید که ما شیعه‌ امیرالمؤمنین‌(ع) هستیم. در واجبات و نماز و عباداتتان کوتاهی می‌کنید. حقوق مردم را رعایت نمی‌کنید. آنجایی که باید، تقیه را رعایت نمی‌کنید. بعضی جاها نباید حرفی بزنید، امّا می‌زنید. یک جاهایی هم باید حرف بزنید، امّا نمی‌زنید. عملتان خلاف ادعایتان است. البته آقا تفقدی هم کردند و از دلشان در‌آوردند و بعد آنها شروع به استغفار کردند. خیلی خوب است که آدم عیب خود را بپذیرد.
در کل انتظارات امام رضا‌(ع) از ما عقلانیت، اعتدال، قرآن‌محوری و سنت‌محوری، عمل‌گرایی و ولایتمداری است. باید در مسیر ولایت و امامت حرکت کرد.
* پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب