رسول خدا(ص) از جانب خداوند مأمور شد تا ولایت و جانشینی امیرمؤمنان(ع) را به مسلمانان ابلاغ فرماید. این رخداد عظیم در روز هجدهم ذی‌حجه سال دهم هجری، در بازگشت از سفر حجهًْ‌الوداع و در منطقه‌ای به نام غدیرخُم اتفاق افتاد و طی آن رسول خدا(ص) در سخنانی نسبتا طولانی، این مأموریت را به انجام رسانید و در پایان به فرمان آن حضرت، جمعیت حاضر(این جمعیت را از ده هزار تا یکصد و بیست هزار نفر برشمرده‌اند) با علی(ع) بيعت کردند و منصب «امارت مؤمنان» را به محضرش تهنیت عرض کردند. خلفای سه گانه و بسیاری از اصحاب و شخصیت‌های مهم صدر اسلام در شمار بیعت‌کنندگان بودند. سخنان رسول اعظم(ص) در روز غدیر، «خطبه غدیریه» نام دارد که در کتاب‌های تاریخی و حدیثی فراوانی از شیعه و سنی ذکر شده است.
علامه والامقام امینی(۱۲۸۱-۱۳۴۹ش) در راه اثبات واقعه غدیر، کمر جهد و همت را محکم کرد و چهل سال آرام و قرار را از خود سلب نمود. او برای دستیابی به کتاب‌های مورد نیاز خویش به کشورهای مختلفی سفر کرد و در کتابخانه‌های مهم آنها به جست‌وجو، تحقیق و نسخه نویسی پرداخت. از آن بزرگوار نقل شده است که در این راه، ده هزار کتاب را به دقت مطالعه کردم و به بیش از یکصد هزار کتاب دیگر مراجعات مکرر داشتم. سرانجام حاصل چهار دهه رنج طاقت‌فرسا، کتاب گرانسنگ و پربهای الغدیر گردید. بایسته است بدانیم با آن که بیش از پنجاه سال از تأليف الغدیر می‌گذرد، تاکنون هیچ‌کس نتوانسته است بر بنیان قوی و منطق استوار آن، خدشه یا ایرادی وارد سازد.
خطبه غدیریه پیامبر اکرم(ص) مشحون از معارف الهی و دانش‌های نبوی است. توحید، اهل‌بیت، مهدویت، احکام الهی، حلال و حرام و بسیاری از موضوعات دیگر، ساختار این خطبه شریف را تشکیل می‌دهد. اما بخش عمده و اساسی خطبه غدیریه، فضایل مولا علی علیه‌السلام و تأكيد بر وجوب ولایت او است که موضوع این مقاله می‌باشد. ما این خطبه شریف را به روایت امام باقر علیه‌السلام از کتاب احتجاج طبرسی بررسی می‌کنیم:
اوصاف امیر مؤمنان(ع) در خطبه غدیریه
- ای مردم! بدانید که خداوند متعال علی بن ابی‌طالب(ع) را بر شما ولی و امام قرار داده و اطاعت فرمان او بر همگان واجب است. سخنش مقبول و امرش نافذ می‌باشد.
- علی از میان شما بیشترین یاری‌ها را به من نموده و والاترین حق را بر من دارد و نزدیک‌ترین انسانها و عزیزترین آنها نسبت به من است.
- او اولین ایمان آورنده به خدا و رسول است که جانش را فدای پیامبر نمود و زمانی همراه پیامبر خدا را پرستش می‌کرد که همه مردم بت‌پرست بودند.
- فضائل علی بن ابی‌طالب(ع) نزد خداست که در قرآن ذکر شده و بیش از آن است که به شمار آید.
- علی و فرزندان معصوم و پاک من، ثقل اصغرند و قرآن ثقل اکبر است. آنها از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا آن‌که در کنار حوض کوثر به من بپیوندند.
- به خدا قسم هیچ‌کس نمی‌تواند حقایق و دقایق قرآن را تفسیر و بیان کند، مگر این کسی که هم‌اکنون دستش در دست من است و بازویش را بالا برده‌ام.
- جز برادرم کسی سزاوار امارت نیست و عنوان «امیرالمومنین» جز او بر هیچ‌کس جایز نمی‌باشد.
- و سرانجام قلب تپنده خطبه غدیریه و عبارت عرشی رسول خدا(ص): «مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا عَلیٌ مَولاهُ؛ هر که من مولای او هستم این علی نیز مولای اوست.»
ولایت در آیات قرآن
در لابلای خطبه غدیریه به آیات فراوانی اشاره شده است که تعدادی از آنها بیان فضایل علی(ع) هستند. رسول خدا با ارتباط دادن این آیات به امام علی، مقام ولایت را بیش از پیش عظمت می‌بخشد:
- هیچ آیه‌ای از خشنودی و رضای خداوند سخن نگفته مگر آن‌که در شأن علی(ع) نازل شده و هر جا خداوند مومنان را با «یا ایُها الذینَ آمنُوا» خطاب فرموده از او آغاز نموده است و همه آیات مدح در قرآن در‌باره علی است.
- سوره «هل اتی» که خبر از بهشت رفتن داده، برای اوست و نه شخص دیگر.
- به خدا قسم سوره عصر در شأن علی نازل شده است: إنّ الإنسانَ لَفی خُسر...
- آنگاه رسول خدا(ص) سوره حمد را تلاوت کرد و فرمود این آیات در حق من و در‌باره ائمه پس از من نازل شده است.
- رسول خدا(ص) در این خطبه به آیه ولایت نیز استشهاد فرمودند(إنّما وَلیّکُمُ اللهُ...)
وصف شیعیان
رسول خدا از شیعیان و پیروان اهل‌بیت با لفظ «اولیائهم»(به معنای دوستان و پیروان) یاد فرموده و با استناد به آیاتی از قرآن آنها را وصف می‌کند:
- آنان با کسانی که با خدا و رسولش دشمنی می‌کنند پیوند دوستی برقرار نمی‌سازند. خداوند آنان را به بهشت‌هایی وارد می‌کند که در زیرشان جوی‌ها روان است و در آنجا جاویدانند. خدا از آنها خشنود است و آنان از خدا خشنودند. آنها حزب خدا هستند و حزب خدا همان رستگارانند.(مجادله ۲۲)
- آنان ایمانشان را به ظلمی نیالوده‌اند و برايشان ایمنی از عذاب است و آنان رهیافتگانند.(انعام ۸۲)
- ملائک با درود و سلام به استقبالشان آمده و گویند: پاکیزه شدید! اینک داخل بهشت شوید که در آن جاودانه خواهید زیست.(زمر ۷۳)
- آنان در بهشت درآیند و در آن بی‌حساب روزی یابند.(غافر ۴۰)
- هر که از خدا و رسولش و علی و امامانی که از آنها یاد کردم پیروی کند به رستگاری عظیمی می‌رسد(احزاب ۷۱)
تحذیر و بیم و امیدها در خطبه غدیریه
- جبرئیل مرا مطلع ساخت که خداوند فرموده است هر کس با علی دشمنی بورزد لعنت و غضب من شامل حالش می‌گردد.
- خداوندا! دوستدار او را دوست بدار و با دشمنانش دشمن باش. منکرانش را لعنت کن و بر کسانی که حقش را نادیده انگارند، خشم گیر.
- ای مردم! از مخالفت با او بپرهیزید. زیرا در این صورت در آتشی داخل می‌شوید که هیزمش انسانها و سنگ‌ها هستند.(بقره ۲۴)
- بر او حسد مورزید که اعمالتان نابود می‌شود.
- خداوند دین خود را با امامت علی(ع) کامل فرمود و کسانی که به امامت علی و فرزندان من از صُلب او تا روز قیامت اقرار نکنند، اعمال‌شان نابود می‌شود و در آتش، جاودانه خواهند بود.
- او از سوی خدا به امامت تعیین شده است و خداوند هرگز منکران ولایتش را نخواهد آمرزید و برای ابد آنها را به عذابی سخت مبتلا خواهد کرد.
- مخالف علی مورد لعنت خدا و پیرو او مشمول رحمت الهی است.
- علی را ترک نکنید و تنها مگذارید و از ولایتش سرپیچی نکنید. او شما را به حق هدایت می‌کند و باطل را می‌میراند و سرزنش ملامت‌کنندگان در او تأثیری ندارد.
- من آنچه گفتنی بود گفتم و ماموریتم را کاملا به انجام رسانیدم و برای هیچ‌کس از حاضر و غایب و آیندگان جای بهانه‌ای باقی نماند. سفارش‌های مرا به دیگران ابلاغ کنید. حاضر به غایب و پدر به فرزند خود تا روز قیامت برسانند.
پس از سخنان رسول اعظم(ص)، جبرئیل نازل شد و آیه سوم از سوره مائده را آورد: « الیَومَ أکمَلتُ لَکُم دینَکُم و أتمَمتُ عَلَیکُم نِعمَتی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الإسلامَ دیناً؛ امروز دین‌تان را برای شما کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را برایتان به عنوان دین پسندیدم.
از امام صادق روایت است هنگامی‌که رسول خدا(ص) خطبه خود را به پایان برد، از میان جماعت مردی خوش سیما و معطر ظاهر شد و گفت به خدا سوگند هیچ‌گاه محمد را مانند امروز ندیدم که تا این حد در معرفی پسر عمویش علی‌بن ابی‌طالب(ع) و برای تثبیت وصایت و ولایت او تاکید و پافشاری نماید. او چنان این پیمان را محکم کرد که جز کافر آن را نمی‌شکند. وای بر کسی که این پیمان را بگسلد.
وقتی این خبر به رسول خدا رسید فرمود او جبرئیل روح‌الامین بود.
سید ابوالحسن موسوی طباطبایی