۴۸/ ۳۶ - حیات‌نامه فکری و سیاسی علامه محمدتقی مصباح یزدی از تولد تا پیروزی انقلاب اسلامی(1357-1313) ۱۴۰۲/۰۴/۰۹
حیات‌نامه فکری و سیاسی علامه محمدتقی مصباح یزدی از تولد تا پیروزی انقلاب اسلامی(1357-1313) – ۴۸
عجز ساواک از شناسایی نویسنده و ناشـر «انتقـام»
۱۴۰۲/۰۴/۰۹
دکتر سهراب مقدمی شهیدانی
مطالب نشریه انتقام، ترکیبی از مقاله، گفت‌وگو، اخبار و تفسیر سیاسی بود و سرمقاله‌ها نیز معمولاً به مناسبت‌های مذهبی نوشته می‌شد.
گرچه ساواک مصمم به شناسایی دست اندرکاران اصلی این نشریه مخفی بود و چند تن از روحانیون مظنون را دستگیر و مدتی بازداشت نمود، ولی به علت رعایت کامل «مخفی کاری»، «رازداری»، و «عدم تظاهر» آیت الله مصباح، هیچ‌گاه موفق به شناسایی او نشد.1
مطالب این نشریه به سه دسته کلی تقسیم می‌شد:
1) مطالب تئوریک، که به مبانی نظری ایدئولوژی اسلامی و راهبرد و روش‌های تحقق حکومت اسلامی آرمانی اختصاص داشت.
در سلسله مقالات «ایدئولوژی اسلامی» که از شماره 2 تا 8 ادامه یافت، به این عناوین پرداخته شده بود: «ایدئولوژی اسلامی: ایمان به هدف»2 (ش2)؛ «ایدئولوژی اسلامی: حکومت شرعی»3 (ش8)؛ «ایدئولوژی اسلامی: ضرورت تشکل»4 (ش6)؛ «ایدئولوژی اسلامی: مبارزه اصولی»5 (ش4)؛ «ایدئولوژی اسلامی: تطور مبارزات»6 (ش3)؛ «ایدئولوژی اسلامی: گروه پیشقدم»7 (ش5)؛ «ایدئولوژی اسلامی: کیفیت انتخاب رهبر»8 (ش7)9
2) نقد سیاست‌ها، اقدامات و برنامه‌های رژیم شاه، که مقالات «اصلاحات کابینه سازندگی»10 (ش1)؛ «هم‌پیمانان ایران»11 (ش3)؛ «محاکمات منصفانه»12 (ش6)؛ «قسمتی از گزارش کایلر یانگ برای سمینار مشکلات معاصر ایران»13 (ش7)14 از آن جمله است.
3) گزارش‌ها و اخبار سیاسی از ایران و جهان اسلام، که به طور ثابت در همه شماره‌های این نشریه، صفحاتی را به خود اختصاص داده بود.
در اخبار مربوط به ایران، فعالیت‌ها و اقدامات سیاسی مراجع، علما، فضلا و روحانیون ایران و عراق، دانشجویان ایرانی داخل و خارج کشور، بازاریان، اصناف و کسبه، ضد رژیم شاه درج شده بود.15
در اخبار مربوط به جهان اسلام نیز اقدامات سرکوبگرانه حکام دیکتاتور کشورهای اسلامی علیه آزادی‌خواهان و مبارزان انقلابی مردم آن کشورها آمده بود؛ از قبیل: «در دنیای اسلام چه می‌گذرد؟ عربستان، یمن، پیشنهاد بورقیبه»،16 «عفو زندانیان سیاسی»،17 «بحرین»18 (ش5)، «درسی از هند و پاکستان»19 (ش8)20
ترتیب انتشار نشریه انتقام به قرار ذیل است:
شماره اول در 15 شعبان 1384ق/ 29 آذر 1343ش 21 و در 7 صفحه
شماره دوم در12 رمضان 1384ق/26 دی 1343ش 22 در 8 صفحه
شماره سوم در 25 شوال 1384ق/ 8 اسفند 1343ش 23 در 8 صفحه
شماره چهارم در 26 ذیقعده 1384ق/ 10 فروردین 1344ش 24 در 8 صفحه
شماره پنجم در 26 ذیحجه 1384ق/ 9 اردیبهشت 1344ش 25 در 6 صفحه
شماره ششم در 5 صفر 1385 ق/ 15 خرداد 1344ش 26 در 6 صفحه
شماره هفتم در 16 ربیع‌الثانی 1385ق/ 23 مرداد 1344ش 27 در 6 صفحه
شماره هشتم (آخرین شماره) در 11 جمادی‌الآخر 1385ق/ 15 مهر 1344ش 28 در 6 صفحه.29
پنهان‌کاری شگفت‌انگیز آیت الله مصباح در فرآیند انتشار «انتقام» موجب شد که ساواک نتواند عامل اصلی این نشریه را شناسایی کند و از این رو گاهی نام برخی نویسندگان نشریه بعثت از جمله آقایان علی حجتی کرمانی و سید‌هادی خسروشاهی را به عنوان عوامل انتشار انتقام معرفی کرده است.
مرحوم خسروشاهی با اشاره به سیره مبارزاتی آیت الله مصباح، به غلط بودن این قبیل گزارش‌ها اذعان کرده و چنین می‌نویسد: «استاد مصباح در اثر همین پنهان‌کاری و عدم تظاهر، کمتر در دید مامورين ساواک و گزارش‌های آنها بود... و روی همین اصل هم در مورد نشریه «انتقام» می‌بینیم که ذهن مامورین، معطوف به چند نفری شده است که چون «اهل قلم» هستند، پس لابد همه اعلامیه و نشریات حوزه علمیه قم را آنها منتشر می‌سازند. در حالی که این تصور مطلقاً صحت نداشت. ساواک قم در چند گزارش خود، نویسنده این سطور یا على حجتی کرمانی را از «نویسندگان بعثت و انتقام»! معرفی می‌کند. اما واقعیت غیر از این بود. نه این‌جانب و نه على حجتی کرمانی، از نویسندگان «انتقام» نبودیم، بلکه گزارشگران ساواک، چون «نویسنده‌های واقعی آن را نمی‌شناختند و نمی‌یافتند، از روی ناچاری، کسان دیگری را در گزارش خود نام می‌برند تا کمی بی‌لیاقتی خود را پوشش دهند!»30
علی‌رغم وجود قرائن تاریخی مبنی بر انتشار انفرادی انتقام توسط آیت الله مصباح، برخی اعضای مؤتلفه این نشریه را ارگان خود و در واقع نشریه «برون‌گروهی» تشکیلات «مؤتلفه» معرفی کرده‌اند که گویا «توسط بعضی از روحانیون عضو و یا وابسته به هیئت مؤتلفه» تهیه و منتشر می‌شده است.31 این قبیل ادعاها چندان دقیق و درست به نظر نمی‌رسد و اگرچه برخی اعضای مؤتلفه در توزیع نشریه مشارکت داشته‌اند اما اولاً در تولید و نشر آن نقشی نداشتند، ثانیاً آیت الله مصباح گرچه به عنوان یکی از روحانیان متفکر، در جمع اعضای مؤتلفه جهت تبلیغ و سخنرانی حضور داشت اما هرگز عضوی از این گروه نبود.
پانوشت‌ها:
1- انتقام: نشریه داخلی حوزه علمیه قم در سال های 1343-1344، ص 16. اسناد نهضت اسلامی ایران(بعثت و انتقام)، ج1و2، صص346-349.
2- اسناد نهضت اسلامی ایران(بعثت و انتقام)، ج1و2، ص386.
3- همان، ص482.
4- همان، ص449.
5- همان، ص421.
6- همان، ص405.
7- همان، ص431.
8- همان، ص465
9- انتقام: نشریه داخلی حوزه علمیه قم در سال های 1343-1344، صص 45- 48، 66- 69، 84- 86، 96- 98، 116-118، 134-137، 152-156.
10- اسناد نهضت اسلامی ایران (بعثت و انتقام)، ج1و2، ص359.
11- همان، ص402.
12- در کتاب اسناد نهضت اسلامی ایران محکمات ذکر شده. همان ص447.
13- عنوان کامل در کتاب نهضت اسلامی ایران این گونه است: قسمتی از گزارش کایلر یانگ برای سمینار مشکلات معاصر ایران دانشگاه هاروارد- 17آوریل1965. همان ص468.
14- انتقام: نشریه داخلی حوزه علمیه قم در سال‌های 1343-1344،
صص 15-19، 63-66، 113-116، 137-139.
15- همان، صص 26-29؛ 49-52؛ 86-90؛ 102-105؛ 122-124؛ 139-141؛ 156-158. همچنین: اسناد نهضت اسلامی ایران(بعثت و انتقام)، ج1و2، ص368، 390، 407، 423، 438، 454، 470، 485.
16- در کتاب اسناد نهضت اسلامی ایران؛ عربستان جنوبی ذکر شده. اسناد نهضت اسلامی ایران(بعثت و انتقام)، ج1و2، ص434.
17- همان، ص436.
18- همان، ص437.
19- در کتاب اسناد نهضت اسلامی ایران؛ درسی از جنگ هند و پاکستان ذکر شده، همان، ص478.
20- انتقام: نشریه داخلی حوزه علمیه قم در سال‌های 1343-1344، ص 98-102، 149-152.
21- اسناد نهضت اسلامی ایران(بعثت و انتقام)، ج1و2، ص355.
22- در کتاب اسناد نهضت اسلامی ایران؛ 26 آذر آمده. همان، ص373.
23- همان، ص393.
24- همان، ص411.
25- در کتاب اسناد نهضت اسلامی ایران؛ 19 اردیبهشت ذکر شده ص427. همان، ص427.
26- همان، ص441.
27- همان، ص457.
28- همان، ص473.
29- این بخش از نوشتار(شامل تحلیل محتوایی و تواریخ انتشار انتقام) از مدخل «انتقام» از دانشنامه انقلاب اسلامی، به قلم سرکار خانم سکینه مرادی اقتباس و بازنشر شده است. مدخل مزبور در جلد نخست از این دانشنامه انتشار خواهد یافت. (ان‌شاءالله)
30- اسناد نهضت اسلامی ایران(بعثت و انتقام)، ج1و2، صص348-349.
31- آقای بادامچیان در این زمینه می‌نویسد:«نشریه دیگری که وابسته به مؤتلفه اسلامی بود، نشریه انتقام است که توسط بعضی از روحانیون قم تهیه و توسط مؤتلفه تکثیر و توزیع می‌گردید. نام این نشریه خود بیانگر روحیه مبارزین آن زمان است که در آنها روحیه انتقام‌جویی از خون شهدای اسلام و انتقام‌جویی از خائنین قوّت گرفته بود. منتها انتقامی که به پیروی از «ان الله عزیز ذو انتقام» باشد. و لذا این آیه شریفه را در بالای نشریه چاپ می‌کردند.» همچنین آقای مصطفی حائری‌زاده در مورد نشریه انتقام می‌گوید:
«خود من اولین شماره نشریه انتقام را از برادر «شفيق» که تعدادی را از حوزه آورده بود و به هر کس سهمی می‌داد، دریافت کردم و پخش نمودم. دو سه شماره بعد را هم باز از ایشان گرفتم تا جریان قتل منصور پیش آمد و برادر شفیق هم دستگیر شد. بعد از آن توسط یکی از برادران به نام آقای الهی، با آقای شیخ محمدتقی مصباح یزدی آشنا شدم و به وسیله ایشان هر بار مقادیر زیادی نشریه دریافت و توزیع می‌نمودم. این نشریه خیلی طرفدار داشت، ولی به علت مشکلات چاپ، ما در مقابل 20 تقاضا به افراد دو عدد می‌دادیم تا به ترتیب خوانده به یکدیگر بدهند. در مورد چاپ و تکثیر آن، کاغذ آن را با وجود آن جوّ شديد خفقان من تهیه می‌کردم و برادر عزیز آقای مصباح، شب‌های جمعه از قم به منزلشان در تهران می‌آمد و مطالب تهیه شده را با کمک برادران دیگر ماشین‌نویسی کرده با دستگاه تکثیر که در زیرزمین خانه داشت، تکثیر می‌کرد. بعد دسته‌بندی کرده و دوخت می‌زد و مقداری را برای قم و پخش توسط طلاب می‌برد و مقداری هم برای دانشگاه و مقداری هم برای بازار و کسبه می‌گذاشت که توسط من در تهران پخش می‌شد. انتقام پس از اعدام منصور چند ماهی منتشر گردید و با این‌که چند بار مورد تعقیب قرار گرفتیم و حتی یک‌بار با حدود 50 عدد آن دستگیر شدم، ولی باز نشریه منتشر گردید، تا دچار مشکلات زیادی در مورد تهیه کاغذ شدیم و آقای مصباح هم فراری شد و دیگر چاپ نشد...»
ر.ک: اسدالله بادامچیان، علی بنایی؛ هیئت‌های موتلفه اسلامی، تهران: اوج، 1362، صص 302-303.