برخى عقايد كه توده مردم ما در مسائل مذهبى پيدا مى‌كنند ريشه‏ در جهالت مردم دارد.
فرض كنيد جانماز درست مى‏‌كند، فكر مى‌‏كند كه اين جانماز را قشنگ‌‏تر كند، عكس يك گنبد و بارگاهى روى آن، همان جا كه می‌خواهند سجده كنند می‌كشد. يا روى مُهرى كه مردم می‌خواهند سجده كنند می‌آيد عكس گنبد و بارگاه مى‌كشد يا «الله، محمد، على، فاطمه، حسن و حسين» می‌نويسد، يعنى حريم‌هايى را كه خود اسلام براى توحيد قائل شده براى اينكه مردم نلغزند حفظ نمى‌كنند. باید گفت: گرچه خود اين نوع کارها شرك نيست اما حريم توحيد را شكستن است.
چرا اسلام می‌گويد كه وقتى می‌خواهى به نماز بايستى اگر چراغ يا آتشى جلويت باشد اين امر مكروه است؟
چراغ يا آتش جلو من باشد يا نباشد [چه تأثيرى دارد؟[
مى‏‌گويد براى اينكه وقتى چراغ يا آتش جلويت است عمل تو اندكى شباهت پيدا می‌كند به عمل كسى كه دارد آتش را تقديس می‌كند.
براى اينكه آن حريم محفوظ بماند، همين صورت ظاهر- كه تو در مخيله‏‌ات هم تقديس آتش خطور نمى‏‌كند- مكروه است و بهتر است نباشد.
يا اگر انسانى در قبله تو نشسته است مكروه است كه آن‏طور نماز بخوانى. اگر عكسى مقابل روى تو هست، روى آن را بپوشان.
اينها مسائلى است كه خودش فى‌ حد ذاته شرك نيست ولى حريم توحيد را می‌شكند.
توحيد يك مقدار حريم دارد. وقتى كه حريم توحيد شكسته شود كم‌كم مردم ندانسته وارد خود شرك می‌شوند. به‌تدريج [به آن شى‏ء] اصالت می‌دهند. وقتى مدتى گذشت و عكسى در قبله بود، می‌گويند حالا كه عكسى اينجا هست چه بهتر كه عكس پيغمبر جلو نمازمان باشد، نمازمان بهتر می‌شود، يا عكس «على» جلو نمازمان باشد كم‌كم [معتقد می‌شوند كه‏] عكس «على» را از جلو نماز نبايد برداشت.
به‌تدريج ديگر خدا فراموش مى‌‏گردد و فقط «على» می‌شود. آن شرك است.
اين يك مكانيسم خيلى عادى و ساده روان‏شناسى دارد لذا افرادى مثل مرحوم آقاى بروجردى شديداً اشكال می‌كردند ]كه چنين كارهايى انجام شود زمانى كه‏] به مشهد رفته بودند، به وعاظ مشهد خيلى صريح دستور می‌دادند، آنها هم بالاى منبر می‌گفتند كه آقا چنين دستور داده‌‏اند.
خيلى تصريح و تأكيد مى‌كرد كه كسانى كه به حرم می‌روند اگر می‌خواهند آن عَتَبه را ببوسند ببوسند ولى پيشانى‏شان را روى عتبه يا ضريح نگذارند، با اينكه اگر انسان پاى ضريح برود و صورت يا پيشانى‌‏اش را به ضريح بچسباند قصد سجده كردن ندارد، ولى چون يك شباهتى به سجده پيدا مى‌‏كند [گفته‏‌اند اين كار را نكنيد[ چون سجده برای خدا، گذاشتن اين پيشانى است بر روى خاك و زمين، يك عملى كه كوچك‌ترين شباهتى هم به آن دارد صورت نگيرد، يعنى اين حريم محفوظ بماند.
وقتى كه اين حريم‌ها محفوظ نماند كم‌كم منجر به شرك می‌شود.
* مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى
(فلسفه تاريخ (1- 4))
ج‏15، صص: 945-944
با تلخیص و ویرایش