۷۶ - سیرۀ خانوادگی حضرت فاطمه(س) ۱۴۰۲/۱۰/۱۱
سیرۀ خانوادگی حضرت فاطمه(س)
۱۴۰۲/۱۰/۱۱
زهرا احمدی
اهمیت الگوپذیری
نیاز به الگو از نیازهای طبیعی بشر است و انسان را وا می‌دارد تا با در نظر داشتن الگوی مورد نظر، تلاشی هدفمند و آگاهانه را برای رسیدن به ویژگی‌های رفتاری و اخلاقیِ الگو در پیش گیرد. یکی از مهترین اصول موفقیت، انتخاب الگوی صحیح است.
قرآن کریم، رسول مکرم اسلام(ص) را الگو و اسوه‌ای حسنه برای مسلمانان معرفی کرده است و از آنجا که رسول خدا بارها در جمع مسلمین فرمودند: «فاطمه(س) پاره تن من است»، لذا وجود فاطمه از وجود رسول خدا(ص) جدا نیست و سیره ایشان را می‌توان جلوۀ دیگری از راه و سیره رسول خدا(ص) در همه زمینه‌ها قلمداد کرد.
امام زمان«عج» وجود مقدس حضرت فاطمه(س) را اسوه نیکویی برای خویش دانسته و فرموده‌اند: «وَ فی اِبنَهِ رَسولِ الله لِی اُسوَهٌ حَسَنَهًٌْ»(۱)؛ همانا دختر رسول خدا(ص) برای من الگویی شایسته است.
و امام باقر(ع) در عظمت حضرت فاطمه(س) فرمودند: «اطاعت فاطمه(س) بر تمام بندگان الهی از جن و انس، پرندگان و حیوانات، پیامبران و ملائکه واجب است.»(۲) زندگی پر برکت و در عین حال کوتاه حضرت فاطمه(س) درس‌های بسیار ارزشمندی در عرصۀ خدامحوری، خانواده، همسرداری، تربیت فرزندان و زهد و ساده‌زیستی برای زنان مسلمان دارد و می‌توان با تمسک به این ویژگی‌ها راه سعادت و خوشبختی را طی کرد. بدیهی است که با پیشرفت‌‌ها و تحولات عصر حاضر و گسترش وسایل رفاهی و سطح زندگی، اسوه‌پذیری از آن حضرت به‌ویژه در زمینه زهد و ساده‌زیستی بسیار دشوار و بعضاً غیرممکن است. رهبر معظم انقلاب در تعبیری زیبا از زندگی امیرمؤمنان(ع) می‌فرمایند: «...برای ما نه قابل عمل است و نه حتی قابل درک. ما نمی‌توانیم آن‌گونه زندگی کنیم. پرتوی از آن عدالت و زهد را شاید بتوانیم داشته باشیم؛ امّا رنگ ما باید همان رنگ باشد؛ ولو کم‌رنگ. روش ما باید همان روش باشد؛ ولو رقیق. در جهت عکس او که نباید حرکت کنیم.»(۳)
در عین‌حال رفتارهایی هم در سیره حضرت فاطمه(س) وجود دارند که می‌توان عیناً اقتباس و تقلید کرد، مانند احترام به همسر و فرزندان و یا نداشتن تقاضای نامقدور از همسر و مهرورزی به خانواده. امروزه با بالا رفتن آمار درگیری‌های خانوادگی و طلاق، ارزش این موارد بیش از بیش روشن و نمایان است.
خدامحوری فاطمه(س)
ارزشمند‌ترین باور دینی، ایمان قلبی به خدای یکتاست. اعتقاد به توحید و خدامحوری موجب هدفمندی و معنی‌دار بودن نگرش انسان به زندگی می‌شود و رفتارهای او را در جهت تسلیم و رضای خداوند سوق می‌دهد. هر فردی به اندازه معرفت و بندگی خود در برابر خداوند، رفتارش را جهت‌دهی می‌کند و سامان می‌دهد. فاطمه(س) خدامحوری را به صورت تمام و کمال اجرا می‌کرد و همواره جلب رضایت خداوند را بر خواسته خود مقدم می‌شمرد و مکرر در دعاهای روزانه خود می‌فرمود: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بما تُحِبُّ وَ تَرْضی(۴)؛ آنچه دوست می‌داری به ما عطا بفرما». ایشان این اصل مهم را محور همۀ امور زندگی خود قرار داده بود و در اوج علاقه به همسر و فرزندان، همچنان جلب محبت و رضای خدا را می‌طلبید و در مناجاتش می‌گفت: «یا رَب لَیستَ مِن اَحَد غَیرَک تُئلِج بِها صَدری و تُسَرِّبُها نَفسی و تُقَرِبُها عَینی(۵): خداوندا، احدی به جز تو سینه‌ام را خنک و نفسم را مسرور نمی‌کند و هیچ کسی جز تو چشم مرا روشنی نمی‌دهد.»
ازدواج فاطمه(س)
زمانی که حضرت فاطمه(س) به سن ازدواج رسید، افراد مختلفی از بزرگان عرب برای خواستگاری آن‌حضرت نزد رسول خدا(ص) آمدند، ولی پیامبر اکرم(ص) صراحتاً به همۀ آنان جواب منفی داد. اما زمانی که حضرت علی(ع) در عین تهیدستی و در حالی که از مال دنیا چیزی نداشت به خواستگاری حضرت فاطمه نزد رسول خدا رفت، ایشان فرمودند: «لو لا أنّ الله خلق فاطمه لعلی ما کان لها علی وجه الأرض کفو(۶)؛ اگر این نبود که خداوند علی(ع) را برای فاطمه آفریده است، در روی زمین کفو و همتایی برای او پیدا نمی‌شد.» و آن‌هنگام که پیامبر(ص)، خواستگاری حضرت علی(ع) را با دختر خویش در میان گذاشت، آن حضرت سر به زیر افکند و سکوت کرد، رسول خدا(ص) دریافت که فاطمه(س) با این ازدواج موافق است. در روایات آمده است که فاطمه(س) رضایت خود ر این‌گونه اعلام فرمود: «رَضیتُ بِما رَضِی اللهُ لی وَ رَسُولُهُ(۷)؛ من به آنچه که خدا و رسولش راضی و خشنودند راضی هستم.»
صبوری و ایثار
پس از انتشار خبر موافقت حضرت فاطمه(س) برای ازدواج با حضرت علی(ع) که از مال دنیا چیزی نداشت، زنان قریش آن حضرت را مورد شماتت و طعنه قرار دادند، ولی فاطمه(س) هرگز خم به ابرو نیاورد و تنها سر به آسمان بلند کرد و فرمود: «رَضیتُ بِما رَضِی اللهُ لی وَ رَسُولُهُ: راضی شدم به آنچه خدا و رسول خدا(ص) به آن راضی شدند.» برای فاطمه(س) در حسن معاشرت با همسری چون حضرت علی(ع) نیز جلب رضایت خدای رحمان مقدم بود. روزی که علی(ع) از وی پرسید که چرا از رنج گرسنگی و بی‌غذا ماندن خانه، وی را خبردار نکرده است، فاطمه(س) در پاسخ فرمود: «یا أباالحَسَنِ! إنّی لأَستَحیی مِن إلهی أن اُکَلِّفَ نَفسَکَ مالاتَقدِرُ عَلَیه (۸): ای اباالحسن! من از خدای خود شرم می‌کنم که به تو تکلیفی کنم که قادر به انجام آن نباشی.» در روایات است که فاطمه(س) زمانی به ازدواج با امام علی(ع) پاسخ مثبت داد که علی(ع) هیچ سرمایه‌ای نداشت و تنها دارایی آن حضرت یک زره بود که آن هم صرف تهیه وسایل ضروری زندگی مشترکشان شد که عبارت بود از: حصیر، لیوان، گلیم، کوزه، آسیاب‌دستی، مشک، پوست گوسفند، پرده و...(۹)
سیرۀ همسرداری
برقراری روابط محبت‌آمیز میان زوجین و عشق و محبت توأم با احترام به همسر، نقش مهمی در استحکام خانواده و حسن رابطه و سازگاری زن و شوهر دارد. پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «وقتی مرد به زن خود با محبت می‌نگرد و زن نیز به او با مهر می‌نگرد، خداوند به دیده رحمت به آنها نگاه می‌کند.» (۱۰)
زندگی مشترک فاطمه(س) با علی(ع) سرشار از عبارات و کلمات محبت‌آمیز است. حضرت علی(ع) فرموده‌اند: «أجملوا فی‌الخطاب تسمعوا جمیل الجواب(۱۱) خطاب‌هایتان را زیبا کنید تا پاسخ زیبا بشنوید.» حضرت فاطمه(س) در مقام اظهار محبت و علاقه به همسرش علی(ع) می‌فرمود: «یا اباالحسن! رُوحی لروحِکَ الْفِداءُ و نَفسی لِنَفسِکَ(۱۲): علی‌جان! روح من فدای روح تو و جان من سپر بلاهای جان تو.» گاهی او را با کنیۀ اباالحسن و گاه او را پسرعمو خطاب می‌کرد. خانه ساده و محقر فاطمه(س) محل انس و آرامش علی(ع) بود و حضرت علی(ع) می‌فرمود: «وَلقد کنتُ أنظُر إلیها فَتَنْکَشِفُ عنیّ الهمومَ والأحزان(۱۳) هرگاه به چهرۀ فاطمه(س) می‌نگریستم تمام غم و اندوهم برطرف می‌شد.»
سرمشق فاطمه(س) در زندگی مشترک، این کلام رسول خدا(ص) بود: «هر زنی با شوهر خود مدارا نکند و او را به چیزی وادارد که قدرت و توان آن را ندارد، هیچ کار نیکی از او قبول نخواهد شد و در حالی خدا را ملاقات خواهد کرد که خداوند بر او خشمناک است.»(۱۴) و حضرت علی(ع) نیز فرموده‌اند: «سوگند به خدا، من زهرا(س) را تا آن زمان که خداوند او را به سوی خود برد، خشمگین نساختم و در هیچ‌کاری موجب ناخشنودی او نشدم. او نیز هیچ‌گاه مرا خشمگین نکرد و عملی از او سر نزد که باعث ناخشنودی من شود.»(۱۵). تقسم کار در منزل نیز از دیگر ویژگی‌های زندگی مشترک آن بزرگواران بود. در روضه الکافی به نقل از امام صادق(ع) آمده است: «علی(ع) آب و هیزم می‌آورد و فاطمه(س) آرد می‌کرد و خمیر می‌ساخت، نان می‌پخت و لباس‌ها را وصله می‌زد.» و امام علی(ع) فرموده‌اند: «فاطمه بقدری با آسیاب دستی آرد کرد و آن‌قدر خانه‌روبی کرد و برای پخت و پز آتش زیر دیگ نهاد که دستهایش زخم شدند و در این امور زحمت و رنج بسیار به او می‌رسید.»(۱۶) حضرت فاطمه(س) حتی‌الامکان از ظاهر شدن در انظار عمومی دوری می‌کرد، اما این بدین معنا نبود که در مواقع حساس و ضرورت نیز خانه‌نشینی کند. ابن ابی‌الحدید از واقدی نقل می‌کند که پس از جنگ احد فاطمه(س) با گروهی از زنان مدینه به احد رفت و چون چهره مجروح پدر را دید، او را در آغوش گرفت و خون از صورت مبارکش پاک کرد. سپس آبی فراهم کرد و صورت رسول خدا(ص) را شست. امام علی(ع) نقل می‌کند: «در جریان حفر خندق، فاطمه(س) با تکه نانی نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: «برای حسن و حسین نان پخته بودم و این تکه را هم برای شما آورده‌ام.»
فرزند‌داری
در کنار همسرداری، پرورش روحی و جسمی کودک از مهم‌ترین وظایف زن در خانواده است. از دیدگاه اسلام فرزند عطیه و موهبتی الهی و پاره تن والدین و گلی از گل‌های بهشت و باعث برکت و رحمت(۱۷) است. پس تربیت و پرورش فرزند و ساختن روح و شخصیت او از وظایف و مسئولیت‌های بزرگ والدین است. نقش سازندۀ مادر در تعیین سرنوشت کودک بسیار درخور توجه است تا آنجا که نقطه آغازین سعادت و شقاوت انسان‌ها را دامان مادر و محیطی که مادر مهم‌ترین رکن آن است، می‌دانند. در روضه‌الکافی به نقل از پیامبر اکرم(ص) آمده: «السَّعِیدُ مَن سَعِدَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ الشَّقِیُّ مَن شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّه(18)؛ سعادت و شقاوت انسان در شکم مادرش تعیین می‌شود.»
حضرت زهرا(س) از همان آغاز کودکی فرزندانشان، عبادت خدای تعالی را در روح و روان ایشان تثبیت و آنان را برای کسب معارف تشویق می‌کردند. به عنوان نمونه به فرزندشان امام حسن(ع) که هفت ساله بودند، می‌فرمودند: «به مسجد برو، آنچه را از پیامبر شنیدی فراگیر و برای من بازگو کن.».
دانشمندان علوم تربیتی معتقدند کودکان در هر سنی به محبت و اظهار علاقه نیازمندند. حضرت(س) در روابط کلامی و محبت‌آمیز خود با خطاب مهربانانه، فرزندانش را «یا قرّه عینی» نور چشمم و «ثمره فؤادی» میوه دلم، صدا می‌کردند. همچنین به سفارش پیامبر(ص) بچه‌ها را دسته گل می‌دانستند(19) حضرت زهرا(س) رسیدگی و محبت به فرزندانشان را بر هر کار دیگری مقدم می‌داشتند و معتقد بودند نگهداری و پرورش فرزند، به هر کار دیگری سزاوارتر است. سلمان فارسی می‌گوید: «روزی حضرت(س) را دیدم که مشغول آسیاب کردن غله است. فرزندش حسین(ع) گریه و بی‌تابی می‌کرد. عرض کردم: برای کمک به شما، غله را آسیاب یا بچه را آرام کنم؟ حضرت فرمودند: من به آرام کردن فرزند اولی هستم. شما آسیاب را بچرخانید.»(20) پرورش روحیه نوعدوستی از دیگر روش‌های تربیتی فاطمه(س) در کودکان بود. روایت است که فرزندان فاطمه(س) همواره شاهد آن بودند که مادرشان به مردم کمک می‌کند و خود گرسنه می‌ماند و به قیمت گرسنگی خود دیگران را سیر می‌کند.»(21)
از پاسدار اسلام، شماره 421-422
پی‌نوشت‌ها:
1-عوالم، ج ۱۱، ص ۱۹۰. 2- بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۱۷۸. بیانات در جمع کارگزاران نظام، ۱۷/10/71. ۴- مسند فاطمه الزهرا(س)، ص ۲۲۷، حسین شیخ الاسلامی. ۵- صحیفه الزهرا(س)، ص ۴۹ محمد جواد قیومی. ۶- بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۹۷. ۷- ملحقات الحاق الحق، ج ۲۳، ص ۴۷۷؛ نهج الحیاه، ص ۲۹. ۸- بحارالأنوار، ج ۳۷، ص ۱۰۳. ۹- فرهنگ فاطمیه، صص ۱۳۷ و ۱۳۸ مهدی نیلی‌پور. ۱۰- نهج الفصاحه، حدیث ۶۲۱. ۱۱- غررالحکم، ص ۴۳۵. ۱۲- کوکب الدری، ج ۱، ص ۱۹۶ مهدی حائری مازندرانی. ۱۳- بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۳۴. ۱۴- همان، ج ۱۰۰، ص ۲۴۴. ۱۵- همان، ج۴۳، ص۱۳۴. ۱۶- بحار همان، جلد ۴۳، صفحه ۲۳. 17- مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۱۲. 18- كتاب التّوحيد، شيخ صدوق، با تصحيح حسيني تهراني، ص 356، 19- بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۸۱. 20- الگوهای رفتاری حضرت زهرا(س) سیدمحمد حسینی شاهرودی، ص14. 21- بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۳۴.