شبهه جبر در تعیین سرنوشت انسان در شب قدر

(پرسش و پاسخ)

پرسش:اگر در شب قدر مقدرات هر انسانی تا سال آینده تعیین می‌شود، آیا این تقدیر الهی شبهه جبر را به وجود نمی‌آورد که تلاش و اختیار انسان هیچ تأثیر و جایگاهی در سرنوشت او ندارد؟
پاسخ:مفهوم قدر
ابتدا لازم است معنی لغوی و اصطلاحی قدر و تقدیر را بدانیم. قدر در لغت به معنای اندازه‌گیری و اندازه است و تقدیر نیز به معنی اندازه‌گیری و تعیین می‌باشد. (قاموس القرآن، قرشی، ج1، ص 246) معنای لغوی تقدیر در سخنی از امام رضا(ع) نیز به کار رفته است «تقدیر الشیئی من طوله و عرضه» اندازه‌گیری هر چیزی اعم است از طول و عرض آن (الکافی، ج 1، ص 150) منظور از معنای اصطلاحی «قدر الهی» نیز عبارت است از اینکه خداوند هر مخلوقی را با اندازه، شرایط، خصوصیات و توان مخصوصی به وجود می‌آورد (محاضرات فی الالهیات، آیه الله جعفر سبحانی، ص 226) به عبارت دیگر خداوند برای هر پدیده‌ای اندازه و حدود کمی و کیفی و زمانی و مکانی خاصی قرار داده است که تحت تأثیر علل و عوامل تدریجی تحقق می‌یابد.
تعیین مقدرات براساس اختیار و تلاش انسان
مسئله ارتباط مستقیم داشتن سرنوشت انسان با اعمال اختیاری و کار و تلاش او موضوعی عقلانی و مورد تأیید آموزه‌های وحیانی اسلام می‌باشد. برای مثال خدای متعال در آیه 39 سوره نجم می‌فرماید: «وان لیس للانسان الاما سعی» انسان بهره‌ای جز سعی و کوشش خود ندارد. علاوه بر آن در آیه 38 سوره مدثر می‌فرماید: «کل نفس بما کسبت رهینه» هر کس در گرو اعمال خویش است. این در حالی است که در آموزه‌های وحیانی سخن از نزول فرشتگان برای تقدیر امور بندگان در شب قدر به میان آمده است. (تفسیر نمونه، ج 12، ص 251) و شب قدر به عنوان شبی که مقدرات جهان و انسان، ارزاق و سرآمد عمرها در آن رقم می‌خورد، معرفی شده است (همان، ج 21، ص 147) برای مثال در آیات سوم و چهارم سوره دخان خدای متعال می‌فرماید: «انا انزالناه فی لیله مبارکه انا کنا منذرین فیها یفرق کل امر حکیم» ما این کتاب مبین را در شبی پربرکت نازل کردیم و ما همواره انذار کننده بوده‌ایم، در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می‌گردد. در اینجا است که این سؤال مطرح می‌شود که اگر در شب قدر مقدرات تعیین می‌گردد،‌پس تلاش و اختیار انسان چه معنا و مفهومی دارد؟ و چگونه انسان می‌تواند با اختیار و تلاش و کوشش سرنوشت خویش را تغییر دهد؟
نقش علل و اسباب و اختیار انسان در مقدرات الهی
تعیین مقدرات الهی در شب قدر به وسیله فرشتگان امری بدون علت نیست، بلکه این کار بر اساس شایستگی افراد و میزان ایمان و عملشان تعیین می‌شود. یعنی برای هر کس آن چیزی را مقدر می‌کنند که شایسته آن است. یا به تعبیر دیگر، بسترها و زمینه‌هایش از ناحیه او فراهم شده است. و این نه تنها منافقاتی با اختیار و تلاش انسان ندارد بلکه تأکیدی بر آن است.(تفسیر نمونه، ج 27، ص 187) خدای متعال براساس نظام سراسر حکمت هستی،‌چنان مقدر کرده که بین پدیده‌های جهان روابطی خاص برقرار است. سلسله علل و اسباب اعمال و کردار اختیاری انسان را نیز شامل می‌شود و بین عمل و نتیجه آن رابطه مستقیم وجود دارد. در شب قدر خداوند رفتارهای برآمده از اختیار و اراده انسان را می‌سنجد و تقدیرشان را براساس قالبی تعیین می‌کند. بنابراین بین تقدیر الهی و اختیار انسان هیچ منافقاتی وجود ندارد و این مقدرات حکیمانه الهی از انسان سلب اختیار نمی‌کند.
امکان تغییر در مقدرات الهی
هر چند سرنوشت و تقدیر انسان براساس اعمال گذشته و شرایط خاص هر فردی معین می‌گردد، اما انسان می‌تواند با اختیار و اراده و تلاش خود شرایطی را در آینده فراهم کند که سرنوشت و مقدرات جدیدی را رقم بزند. در آن زمان خداوند متعال علل و نتایج پیشین را محو می‌کند و شرایط و نتایج جدیدی را مقدر می‌گرداند. یعنی هیچ منافاتی ندارد امری که در شب قدر مقدر شده است به صورت دیگری تحقق یابد، چون دگرگونی در تقدیر الهی با تعلق مشیت الهی امری ممکن است. چنان‌که قرآن می‌فرماید: یمحو الله ما یشاء و یثبت وعنده ام الکتاب» خداوند آنچه را بخواهد محو می‌کند و تثبیت می‌کند (مقدرات جدید را) و ام‌الکتاب (لوح محفوظ) در نزد او است(رعد- 39) بنابراین قضا و قدر حتمی تغییرپذیر نیست. اما آنچه در لوح محو و اثبات ثبت شده است یعنی قضا و قدر غیر حتمی قابل تغییر و محو و اثبات می‌باشد.