۱۲۴ - حجت الاسلام خلیل منصوری : فضایل و مقامات امام علی(ع) در قرآن ۱۴۰۳/۰۴/۰۲
فضایل و مقامات امام علی(ع) در قرآن
۱۴۰۳/۰۴/۰۲
خلیل منصوری
امیرمؤمنان علی بن ابی طالب(ع) از همه جهات انسانی به تمام کمال است، تا جایی که خدا او را در جایگاه ولایت و امامت پس از نبوت قرار داده است؛ زیرا ایشان همانند پیامبر(ص) مظهر تمام اسمای الهی و انوار آن است؛ از این رو خدا ایشان را مصداق «نفس» پیامبر(ص) در عبارت: «انفسنا» دانسته است.
امیرمؤمنان(ع) از نظر حسب و نسب در عالی‌ترین مرتبت شرافت و رفعت، مظهر نام «علیّ» از اسمای حسنای الهی است. این اشتقاق اسمی، به تمام معنا حقیقی است؛ زیرا نامی است که خدا برای امیرمؤمنان(ع) انتخاب کرده و پیامبر(ص) مامور می‌شود تا آن را بیان کند تا جایگزین نام حیدر شود که فاطمه بنت اسد، مادر ایشان و همسر ابی طالب(ع) پس از به دنیا آوردن در درون خانه خدا برایش برگزیده است.
در بخشی از آیات قرآن، به اشکال گوناگون از فضائل امیرمؤمنان علی(ع) و همسر و خانواده‌اش به عنوان «اهل بیت الرسول »(ص) سخن گفته شده و آنان «امام»، «ولیّ» و «اسوه حسنه» معرفی شده‌اند تا انسان مؤمن بتواند با بهره‌گیری از «ثقلین»، یعنی «کتاب الله و عترتی اهل‌بیتی» در صراط مستقیم هدایت عبادت کرده و به کمال بایسته و شایسته خویش برسد.
با نگاهی به روایات تفسیری و‌شان نزول‌های موجود در کتاب‌های عامه و خاصه می‌توان ده‌ها آیه را درباره ایشان برشمرد. نویسنده در این‌جا تنها به برخی از فضائل امیرمؤمنان علی(ع) در قرآن اشاره کرده است.
***
1. اطاعت: امیرمؤمنان(ع) از چنان جایگاه عصمت الهی برخوردار است که بایسته و شایسته است تا از ایشان تبعیت و اطاعت کرد.(یونس، آیه 35؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 438؛ تفسیر نور الثقلین، ج 2، ص 304؛ حدیث‌های 62 تا 63)
2. اخلاص: اخلاص یکی از فضائل امیرمؤمنان(ع) است؛ زیرا هیچ کاری را جز از سر اخلاص انجام نمی‌دهد و تنها خدا را مد نظر قرار می‌دهد. این فضیلت در همه اعمال عبادی و غیر عبادی او بروز و ظهور دارد تا جایی که از سوی خدا در قرآن اخلاص ایشان در اطعام فقیر، مسکین و یتیم بیان می‌شود.(انسان، آیات 8 و 9؛ مجمع‌البیان، ج 9 و 10، ص 611؛ الدرالمنثور، سیوطی، ج 8، ص 371) اوج این اخلاص را می‌توان در ایثار جان خود هنگام خوابیدن در بستر پیامبر(ص) مشاهده کرد که خدا از آن به معامله با خدا و کسب مرضات الهی معرفی می‌کند.(بقره، آیه 207؛ التفسیرالکبیر، فخررازی، ج 2، ص 350)
3.اصحاب اعراف: اعراف یکی از مقامات اخروی است. بر اساس آیات قرآن کسانی در اعراف به سبب همسانی اعمال خوب و بد در انتظار آن هستند که اولیای الهی از آنها شفاعت کنند تا به بهشت در آیند. بر اساس روایات تفسیری امامان از اهل بیت پیامبر(ع) از جمله امام علی(ع) از اصحاب اعراف هستند که به اذن الهی می‌توانند شفاعت کنند.(اعراف، آیه 46؛ تفسیر نورالثقلین، ج 2، ص 32، احادیث 128 تا 134)
4. مقام عصمت: امیرمؤمنان علی(ع) به عنوان یکی از اهل بیت عصمت(ع) از مقام عصمت برخوردار است به طوری که از هر گونه پلیدی پاک و منزه است و هرگز گرفتار گناه، خطا و اشتباه در ساحات اندیشه و انگیزه نمی‌شود. از این رو می‌تواند در جایگاه «اطاعت» قرار گیرد که این اطاعت همسان اطاعت از خدا و رسول‌الله(ص) است.(احزاب، آیه 33؛ نور الثقلین، ج 4، ص 270 تا 277، احادیث 84 تا 109؛ الدرالمنثور، ج 6، ص 603 تا 606) بر اساس روایات تفسیری وقتی آیه 132 سوره طه نازل شد رسول‌الله(ص) درب خانه امام علی(ع) و دخترش فاطمه(س) می‌آمد و آنان را به نماز دعوت می‌کرد و آیه تطهیر (آیه 33 سوره احزاب) را می‌خواند.(شواهد التنزیل، ج 1، ص 497؛ الدرالمنثور، ج 5، ص 613)
5.مرجعیت: یکی از فضائل امام علی(ع) مرجعیت علمی و عملی به عنوان اسوه حسنه تمام کمال است.(نحل، آیه 43؛ انبیاء، آیه 7؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 432؛ نورالثقلین، ج 3، ص 55 تا 59، حدیث 87 تا 103) بر اساس این آیات، پیامبر و ائمه(ع) به عنوان «اهل الذکر» که بر قرآن به عنوان «ذکر» احاطه علمی و عملی تمام دارند، در مقام مرجعیت مؤمنان و مردمان معرفی شده‌اند. خدا فرموده است: قد انزل الله الیکم ذکرا رسولا یتلوا علیکم آیات الله مبینات لیخرج الذین آمنوا و علموا الصالحات من الظلمات الی النور؛ همانا خدا به سوی شما ذکررا نازل کرده که آن رسول‌الله است که آیات روشن خدا را بر شما می‌خواند تا کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام می‌دهند از تاریکی به سوی نور خارج کند.(طلاق، آیه 10 و 11) پس بر اساس این آیه پیامبر(ص) خود مصداق «ذکر» است و وقتی از «اهل الذکر» سخن به میان می‌آید، مراد همان اهل بیت رسول‌الله(ص) است که باید مرجعیت یابند و به ایشان برای دین خویش مراجعه کنند.
6. ایثار: از فضائل امیرمؤمنان(ع) که خدا از آن تجلیل کرده، ایثار ایشان با جان و مال است. آن حضرت جان عزیز خویش را در طبق اخلاص گذاشته و تقدیم رضایت الهی می‌کند(بقره، آیه 207)، چنان‌که از مال خویش نیز ایثار می‌کند و در حالی که نیاز ضروری به غذا و طعام داشت آن را به همراه خانواده‌اش به مسکین و یتیم و اسیر می‌دهد.(انسان، آیه 8؛ المیزان، ج 20، ص 126)
7.صدقه نجوا: یکی از فرمان‌های الهی وجوب دادن صدقه به هنگام گفت‌وگوی محرمانه و نجوا با پیامبر(ص) است. بر اساس روایات بسیار، تنها کسی که به این حکم الهی عمل کرد، امیرمؤمنان علی(ع) است؛ زیرا دیگران حاضر نشدند برای گفت‌وگوی خصوصی و نجوا صدقه بدهند و به دیدار پیامبر(ص) بروند. این حکم پس از آن به سبب کراهت مسلمانان و ترک عمل بدان، نسخ شد اما خدا مسلمانان را نسبت به عدم عمل به آن ملامت کرده است.(مجادله، آیه 12)؛ در روایتی امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: در قرآن آیه‌ای است که قبل از من هیچ کس به آن عمل نکرد و پس از من نیز کسی به آن عمل نخواهد کرد و آن آیه «نجوا» است.(شواهد التنزیل، ج 2، ص 312 تا 322؛
نور الثقلین، ج 5، ص 265)
8. عامل رهایی امت از عذاب: عمل امیرمؤمنان(ع) به آیه نجوا عامل رهایی امت اسلام از عذاب الهی شد(مجادله، آیات 12 و 13)؛ زیرا از آن حضرت روایت است که فرمود: خدا به وسیله من کیفر سنگین این امت را سبک کرد؛ زیرا خدا اصحاب را با آیه نجوا امتحان کرد و آنان از نجوا با رسول‌الله(ص) خودداری کردند، ولی من به این آیه عمل کردم و اگر هیچ کس به آن عمل نمی‌کرد، عذاب نازل می‌شد؛ چون همه از عمل به آن امتناع کرده بودند.(بحارالانوار، ج 35، ص 381)
9. منتظران شهادت: امیرمؤمنان(ع) از منتطران صادق شهادت و متعهدان به عهد الهی است(احزاب، آیه 23)؛ زیرا ایشان خود می‌فرماید: این آیه درباره ما نازل شده است و سوگند به خدا من منتظر شهادت هستم.(مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 549)
10.انفاق در رکوع: امیرمؤمنان(ع) کسی است که در حال رکوع انگشتری خود را انفاق می‌کند و صدقه می‌دهد.(مائده، آیه 55؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 212؛ البرهان، ج 2، ص 318 تا 326)
11. انفاق چهارگانه: از ویژگی‌ها و فضائل آن حضرت(ع) آن است که انفاقات شبانه، روزانه، آشکار و نهان داشت(بقره، آیه 274)؛ ابن عباس می‌گوید: امام علی(ع) چهار درهم داشت که یک درهم را روز، یک درهم را شب و یک درهم را آشکار و یک درهم را نهان انفاق کرد.(نور الثقلین، ج 1، ص 290؛ المناقب، ص 481)
12. ایمان برتر: خدا در آیات متعددی از ایمان برتر امیرمؤمنان(ع) سخن گفته و به ستایش آن پرداخته است. چنان‌که گاه از برتری ایمان ایشان نسبت به کارهای دیگر(توبه، آیه 19؛ الکافی، ج 8، ص 204، حدیث 245) یا مظهریت ایشان در ایمان سخن به میان آورده است.(مائده، آیه 55؛ سجده، آیه 18؛ حدید، آیه 19؛ تحریم، آیه 4؛ توبه، آیه 100؛ تفسیر قمی، ج 2، ص 170؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 336)
13. پیام رسان الهی برائت از مشرکین: کسی که پیام برائت الهی و رسول‌الله(ص) را به مشرکان ابلاغ کرد، امیرمؤمنان علی(ع) است(توبه، آیات 1 و 2). بر اساس روایات بسیار متواتر، هنگامی که سوره برائت نازل شد، رسول خدا ابوبکر را مامور کرد تا سوره را برای مشرکان قرائت کند. پس از حرکت ابوبکر، جبرئیل نازل شد و به رسول خدا(ص) عرض کرد: این امر باید به وسیله کسی که از خود شما باشد، انجام شود. رسول‌الله(ص) بی‌درنگ امام علی(ع) را مامور ابلاغ کرد و ابوبکر به مدینه برگشت.(بحارالانوار، ج 35، ص 284 تا 294؛ ینابیع الموده، ج 1، ص 261)
14. تقرب: یکی از فضائل امام علی(ع) تقرب آن حضرت به خدا است؛ زیرا ایشان پیشگام در برخورداری از قرب الهی است که ایشان را جزو «السابقون المقربون» قرار می‌دهد.(واقعه، آیات 10 تا 14)
15. مظهر توحید: امام علی(ع) مظهر توحید در همه ابعاد آن است، به طوری که هیچ شرکی در ایشان راه ندارد.(انعام، آیه 82) اصولا از نظر قرآن براساس روایات تفسیری معصومان(ع) ایشان هیچ دمی شرک نورزید و همواره در توحید بود.(بحارالانوار، ج 23، ص 367، حدیث 35؛ الکافی، ج 5، ص 14، حدیت 1)
16. نفس پیامبر: حضرت امیرمؤمنان(ع) به منزله نفس پیامبر(ص) و دارای مقامی والا است.(آل عمران، آیه 61؛ تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 348؛ تفسیر کبیر، فخررازی، ج 3، ص 248)
17. مجاهد خدایی: امیرمؤمنان(ع) به عنوان مجاهد در راه خدا چنان جلوه کرد که آبرسانی حاجیان و آباد كردن مسجد حرام در برابر آن جلوه‌ای ندارد.(توبه، آیه 19)
18. ظرف علم پیامبر(ص): امیرمؤمنان علی(ع) دارای گوشی شنوا و ظرفی برای علوم پیامبر(ص) و حافظ آن بود.(حاقه، آیه 12؛ الکافی، ج 1، ص 423، حدیث 57) پیامبر(ص) فرمود:ای علی، خدا به من دستور داد تا تو را به خود نزدیک کنم و آموزشت دهم تا گنج دانش شوی و این آیه نازل شد. (تعیها اذن واعیه) پس تو گوش شنوایی برای دانش من هستی.(المیزان، ج 19، ص 396؛ حلیه الاولیاء، ج 1، ص 67)
19. نصرت حمایتی پیامبر: یکی از یاوران اصلی پیامبر(ص) غیر از خدا و جبرئیل، حضرت علی(ع) به عنوان مؤمن صالح است.(انفال، آیه 62؛ تحریم، آیه 4؛ الدر المنثور، ج 4، ص 100؛ ج 8، ص 224)
20. خشیت الهی: یکی از فضائل حضرت علی(ع) خشیت از مقام جلال الهی است که خاستگاه این خوف، علمی است که ایشان نسبت به جلال و عظمت الهی دارد.(انسان، آیات 8 و 10)
21. خشیت از قیامت: همین ترس علمی و خشیت نسبت به قیامت و کیفرهای آن از جمله دوزخ و روزهای سخت قیامت است که در حضرت ظهور و تجلی دارد و ایشان را به کارهایی از جمله ایثارگری و از خودگذشتگی وادار می‌سازد.(همان)
22. ذی القربی: ذوی القربی پیامبر(ص) دارای فضیلت خاصی هستند که برای آنان حقوقی از جمله حق خمس و انفال در ساحت اقتصادی و نیز مودت نسبت به آنان را واجب می‌کند.(انفال، آیه 41، حشر، آیه 2؛ شوری، آیه 23؛ الکافی، ج 1، ص 294؛ البرهان، ج 4، ص 823، حدیث 23)
23. خیرالبریه: امام علی(ع) برترین و بهترین آفریدگان الهی هستند که خدا ایشان را در قرآن مورد ستایش خاص قرار داده است.(بینه، آیه 7؛ شواهدالتنزیل، ج 2، ص 295)
24. محبت خدا: بر اساس یکی از احتمالات در «حبّه» این محبت الهی است که امیرمؤمنان علی(ع) را به ایثارگری می‌کشاند(انسان، آیه 8؛ مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 617) پس همان گونه که احتمال دارد مراد از «حبه» نیاز ضروری به چیزی باشد که ایثار می‌کند، می‌تواند محبت الهی باشد که عامل ایثارگری ایشان است.
25. سبقت در اسلام: علی(ع) از اولین‌ها و پیشگامان در اسلام است که خدا بارها آن را بیان و تمجید کرده است.(توبه، آیه 100؛ واقعه، آیه 10؛ حشر، آیه 10؛ مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 98 و 325؛ شواهد التنزیل، ج 2، ص 333)
26. شجره طیبه: بر اساس روایات تفسیری، امیرمؤمنان علی(ع) شاخه اصلی شجره طیبه الهی است؛ زیرا اگر پیامبر(ص) شجره طیبه است، شاخه اصلی آن علی(ع) است.(ابراهیم، آیه 24؛ نورالثقلین، ج 2، ص 536)
27. شرکت در مباهله: یکی از فضائل امیرمؤمنان(ع) شرکت ایشان در مباهله است؛ زیرا این حضور به معنای آن است که ایشان را در مقام «ایثار» و «لعن» قرار می‌دهد؛ زیرا اگر حق نباشند، به هلاکت می‌رسند و ایشان با علم به حقانیت اسلام و شریعت پیامبر(ص) نسبت به مدعیان نصرانیت، وارد میدان مباهله و لعن شد.(آل عمران، آیه 61؛ الدرالمنثور، ج 2، ص 231)
28. صالح‌ترین مؤمنان: یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های مؤمن، صالح بودن است که امیرمؤمنان علی(ع) در این ساحت جزو برترین‌ها است و به عنوان «صالح المؤمنین» مطرح است.(تحریم، آیه 4؛ الدر المنثور، ج 8، ص 224؛ مجمع‌البیان، ج 9 و 10، ص 475)
29. صبر: بی‌گمان صبر جزو فضائل برجسته انسان مؤمن است؛ از این رو پیامبران اولوا العزم بدان شناخته می‌شوند. البته این صبر در ساحات سه گانه اطاعت، مصیبت و معصیت مطرح است. از نظر قرآن، امیرمؤمنان(ع) از صابرین است که در ابعاد گوناگون صبوری می‌کند.(انسان، آیات 8 و 12)
30. صداقت: از دیگر فضائل امیرمؤمنان علی(ع) صداقت در اوج است که ایشان را در مقام «صدیقین» قرار داده است(نساء، آیه 69؛ تفسیر قمی، ج 1، ص 151) ایشان به سبب همین مظهریت در صداقت در جایگاهی قرار می‌گیرد که مؤمنان باید با ایشان رفاقت کرده و با ایشان همراهی داشته باشند.(توبه، آیه 119؛ بحارالانوار، ج 35، ص 411) ایشان همان «لسان صدق» الهی است که برای ابراهیم(ع) قرار داده شده است.(مریم، آیه 50؛ نور الثقلین، ج 3، ص 339) به هر حال، خدا در آیات بسیاری ایشان را به عنوان «صادق» و «صدیق» معرفی کرده است.(احزاب، آیه 23؛ حدید، آیه 29؛ نورالثقلین، ج 4، ص 259؛ ج 5، ص 243)
31. مظهر عبودیت: امیرمؤمنان مظهر عبودیت الهی و از مصادیق «عبادالله» است که فضلیت عظیم است.(انسان، آیه 6؛ مجمع‌البیان، ج 9 و 10، ص 611)
32. عصمت: علی(ع) و اهل بیت عصمت از امامان معصوم(ع) و حضرت فاطمه(س) دارای عصمت بوده و از هر گونه «رجس» پلیدی پاک و تطهیر کامل شده‌اند.(احزاب، آیه 33؛ المیزان، ج 16، ص 309 تا 312)
33. عالم الکتاب: علم امیرمؤمنان علی(ع) نسبت به کتاب به تمامیت آن است و خدا ضمن ستایش ایشان، حضرت را به عنوان شاهد الهی برای رسالت پیامبر(ص) معرفی کرده است.(رعد، آیه 43؛ نورالثقلین، ج 2، ص 523)
34. فقیر نوازی و یتیم پروری: علی(ع) نگرش کریمانه و بزرگورانه نسبت به همه به‌ویژه اقشار ضعیف و فقیر و یتیم داشت و حتی از ضروریات خویش برای آنان می‌گذشت و ایثار می‌کرد.(انسان، آیه 8) این سیره دائمی ایشان بود که خدا با آوردن فعل مضارع «یطعمون» که دلالت براستمرار دارد بیان کرده است.
35. شاهد بر رسالت: امیرمؤمنان(ع) به سبب فضائل بسیار به‌ویژه علم الکتاب شاهد الهی بر رسالت پیامبر(ص) است.(رعد، آیه 43؛ هود، آیه 17؛ تفسیر قمی، ج 1، ص 367؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 359) از نظر قرآن، نه تنها امیرمؤمنان(ع) گواه بر رسالت است، بلکه شاهد برامت‌ها و توده‌های مردم است(بقره، آیه 143)؛ زیرا امت میانه همان امیرمؤمنان و اهل بیت ایشان است.(شواهد التنزیل، ج 1، ص 119)
36. منادی برائت: امام علی(ع) منادی برائت و لعنت خدا بر ظالمین در میان بهشتیان و دوزخیان است.(اعراف، آیه 44؛ توبه، آیه 3؛ الکافی، ج 1، ص 426؛ البرهان، ج 2، ص 732)
37. اهل وفا: امام علی(ع) اهل وفای به عهد(احزاب، آیه 23؛ شواهد التنزیل، ج 2، ص 5) و اهل وفای به نذر(انسان، آیه 7) است که یکی از برترین فضائل انسانی بشمار می‌رود.
38. پیشگام در هجرت: امیرمؤمنان جزو پیشگامان در هجرت و جهاد است که در این امر بسیار اذیت و آزار دیده است.(آل عمران، آیه 195؛ توبه، آیه 100؛ واقعه، آیات 10 و 11؛ نور الثقلین، ج 1، ص 423)
39. هدایتگر: امیرمؤمنان علی(ع) مصداق‌هادی از سوی خدا است که به سوی حق هدایت می‌کند.(یونس، آیه 35؛ شواهدالتنزیل، ج 1، ص 348)
مقامات امیرمؤمنان علی(ع)
با توجه به فضائل امام علی(ع) و مظهر اسماء حسنای الهی بودن، مقاماتی برای آن حضرت(ع) از سوی خدا تعیین شده که شامل: امامت(مائده، آیات 3 و 55 و 67)، ولایت الهی(همان) و خلافت(اسراء، آیه 26) است.
پیامبر(ص) از سوی خدا مامور است تا حق ولایت ایشان را به عنوان «ذوی القربی» عطا کرده(اسراء، آیه 26؛ کافلی، ج 1، ص 294، حدیث 3)، و ولایت ایشان را به عنوان استمرار ولایت الهی بیان کند(مائده، آیات 3 و 55 و 67)؛ زیرا اگر چنین نمی‌کرد، گویی رسالت خویش را تبلیغ نکرده و نعمت الهی تمام و تکمیل نشده است.
ابلاغ ولایت و خلافت و امامت آن حضرت(ع) موجب برطرف شدن ترس مسلمانان از کافران(مائده، آیه 3) و سبب نومیدی دشمنان و کافران از شکست اسلام و پیروزی آنان شده است. (همان)
این بدان معناست که همه مقامات پیامبر(ص) جز مقام نبوت خاصه برای آن حضرت(ع) ثابت است. از جمله آنها می‌توان به قضاوت و حکم و حکومت اشاره کرد.(یونس، آیه 35؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 348)