۱۹۵ - شهيد مطهرى : تفاوت عدالت با مساوات/ فرق تفاوت با تبعيض ۱۴۰۳/۰۵/۲۴
تفاوت عدالت با مساوات
۱۴۰۳/۰۵/۲۴
آبا هر نوع تفاوت که در جامعه بين افراد باشد مخالف عدالت است و لازمه عدالت، مساوات مطلق است؟ يا عدالت، مستلزم مساوات مطلق نيست و گاهي عدالت ايجاب مي کند که تفاوت و امتياز گذاشته شود و مقتضي عدالت اين است که تبعيض‌ها و تفاوت‌هاي بيجا و بلا استحقاق نباشد، اگر مقتضاي عدالت اين است، ملاک بجا بودن و بيجا بودن نيست.
معني عدالت اين نيست که همه مردم از هر نظر در يک حد و يک مرتبه و يک درجه باشند، جامعه، خود به خود مقامات و درجات دارد و در اين جهت مثل پيکر است، وقتي که مقامات و درجات دارد، بايد تقسيم بندي و درجه بندي شود. راه منحصر، آزاد گذاشتن افراد و زمينه مسابقه فراهم کردن است، همين که پاي مسابقه به ميان آمد خود به خود به موجب اينکه استعدادها در همه يکسان نيست و به موجب اينکه مقدار فعاليت‌ها و کوشش‌ها يکسان نيست، اختلاف و تفاوت به ميان مي آيد، يکي جلو مي‌افتد و يکي عقب مي ماند، يکي جلوتر مي رود و يکي عقبتر. مقتضاي عدالت اين است که تفاوت‌هايي که خواه و ناخواه در اجتماع هست، تابع استعدادها و لياقت‌ها باشد،..... مقتضاي عدالت اين است که در مسابقات قهرماني استعداد و لياقت و هنرنمايي ملاک تقدم و تاخر قرار گيرد، مقتضاي عدالت اين نيست که هنرمند و بي هنر را به يک چشم ببينند و فرقي بين بااستعداد و بي استعداد نگذارد، اين جور مساوات‌ها عين ظلم و بي عدالتي است و آن جور تفاوت‌ها که بر مبناي لياقت و استعداد يا فعاليت و کاراست، عين عدالت و دادگستري است.
مقتضاي عدالت مساوات است، در شرايط حقوقي مساوي نه در شرايط نامساوي..... عدالت اين است که در شئون اجتماعي و در راه استفاده از حقوق اجتماعي، شرايط دقيق يک مسابقه کامل نسبت به همه مزاياي اجتماعي فراهم شود و طبق يک مسابقه عمل شود، معني مساوات و به يک چشم ديدن و همه را برابر در نظر گرفتن هم اين است که هيچ ملاحظه مشخصي در کار نباشد، از نظر ملاحظات شخصي همه علي‌السويه باشند، از نظر ملاحظات طبقاتي همه علي‌السويه باشند...
* شهید مطهری، 20 گفتار، صص 90-89
فرق تفاوت با تبعيض
آنچه در خلقت وجود دارد، « تفاوت» است نه « تبعيض». تبعيض آن است که در شرائط مساوي و استحقاق‌هاي همسان بين اشياء فرق گذاشته شود، ولي تفاوت آن است که در شرائط نامساوي فرقي گذاشته شود. به عبارت ديگر تبعيض از ناحيه‌دهنده است و تفاوت مربوط به گيرنده.
به‌طور مثال اگر يک معلم به دانش‌آموزاني که همه در يک درجه هستند و کار آنها يکسان است، نمره‌هاي مختلفي بدهد.اين تبعيض است، ولي اگر معلم همه را به يک ديد بنگرد و همه را يک جور تعليم دهد و يک جور امتحان کند و سؤالات امتحاني که مطرح مي‌کند براي همه يکسان باشد، آنگاه برخي از شاگردان او به خاطر کودني و کم هوشي، يا به خاطر ساعي نبودن، از عهده امتحان به خوبي يا اصلا برنيايند و برخي ديگر از شاگردان به علت استعداد قوي و کار خوب، سؤالات امتحاني را کاملا جواب بدهند ومعلم به هر کدام آنها بر طبق جواب‌هاي امتحاني نمره بدهد که قهرا مختلف خواهد بود، در اينجا تفاوت رخ داده، نه تبعيض. عدالت اين نيست که معلم همه نمره‌ها را جمع کند و بعد بين همه دانش‌آموزان به طورمساوي قسمت کند، عدالت اين است که به هر کدام آنچه را که استحقاق دارد، بدهد.در اين گونه موارد فرق گذاشتن، عين عدالت و مساوات است و فرق نگذاشتن، عين تبعيض و ظلم.
* شهید مطهری، عدل الهي، صص 114-115