۲۳ - سرگذشت ویژه «مهران»: پایتخت زائران حسینی ۱۴۰۳/۰۵/۲۸
سرگذشت ویژه «مهران»:
پایتخت زائران حسینی
۱۴۰۳/۰۵/۲۸
کامران پورعباس
مرز مهران اکنون شاهراه عتبات عالیات و پایتخت زائران حسینی شده است و نزدیک‌ترین و پرترددترین راه به عتبات عالیات است.
جالب است که بدانیم شهر مهران شهیدستان و پایگاه شهدای آزادی راه کربلا است. شهر مهران در پدیده‌ای بی‌نظیر چهار بار در طول 8 سال دفاع مقدس اشغال و آزاد شده است و زائران حسینی در مرز مهران باید این حقیقت را نصب‌العین قرار دهند که در راه امنیت مهران و تبدیل آن به پایتخت زائران حسینی، هزاران شهید و جانباز تقدیم گردیده است و از مسیر شهدای راه آزادی کربلا به زیارت کربلا نایل می‌گردند.
سرگذشت ویژه مهران در 8 سال دفاع مقدس را مرور می‌کنیم.
جنگ برای ایلامی‌ها زودتر از باقی کشور آغاز شد و استان ایلام بارها قبل از آغاز رسمی جنگ تحمیلی مورد تهاجم بعثی‌ها قرار گرفت و شهر مهران در بطن این تحولات قرار داشت.
مهران در نزدیک‌ترین نقطه به صفر مرزی در ۵ کیلومتری مرز قرار دارد و از بلندی‌های مرزی به طور مستقیم دیده می‌شود. همین موقعیت مکانی ویژه باعث شد تا در ۸ سال دفاع مقدس، دیکتاتورهای توسعه‌طلب حاکم بر عراق و منافقین، این شهر مرزی را بارها مورد تاخت‌وتاز قرار دهند و این شهر چهار بار اشغال و سپس آزاد شد.
اولین تجاوز نظامی عراق به مرزهای ایران اسلامی تنها ۲ ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سیزدهم فرودین سال ۵۸ به مهران صورت گرفت.
بعثی‌ها در خرداد سال ۱۳۵۹ نیز با یک تیپ زرهی حمله غافلگیرانه‌ای را انجام دادند، اما در مقابل مقاومت و فداکاری نیروهای سپاه، ارتش، ژاندارمری و عشایر، متجاوزان به اهداف خود نرسیدند و مجبور به عقب‌نشینی شدند. عراق به تلافی این شکست یک هفته شهر مهران را با توپ و خمپاره گلوله‌باران کرد.
نخستین اشغال مهران در روزهای آغازین جنگ تحمیلی
در ۱۳ شهریور ۵۹، عراق باز هم به مدت ۴۸ ساعت مهران را به توپ بست و در روز ۲۱ شهریور، نظامیان متجاوز ارتفاعات میمک را اشغال و سپس تپه شنو را تصرف کردند.
۱۲ روز بعد، یعنی در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، هجوم سراسری ارتش بعثی عراق از زمین و هوا آغاز شد و مهران بیش از روزهای گذشته هدف گلوله‌باران توپخانه و ادوات ارتش عراق قرار گرفت و همین موضوع باعث تخلیه سریع شهر شد.
در ساعت ۴ بامداد اول مهر ۱۳۵۹ هم به یکباره شهر هدف آماج شدید گلوله توپها و خمپاره‌های دشمن قرار گرفت و سپس با روشن شدن کامل هوا، حمله زمینی با تانک و نفربر آغاز شد و تا ساعتی بعد، کل شهر از شمال و جنوب محاصره شد.
در 2 مهر 1359، شهرهای مهران و سومار و نفت‌شهر، به‌دست ارتش متجاوز بعثی عراق اشغال شدند.
در هنگام هجوم دشمن برای اشغال شهر مقاومِ مهران، عشایر غیور و اهالی سلحشور این منطقه در مقابل این هجوم نابرابر ایستادگی کردند و ۲۵۰ تن از این انسان‌های دلیر شهید و جانباز و هفتصد تن به اسارت درآمدند و بیست هزار نفر از مردم نیز آواره شدند. همچنین ۳۲۰۰ واحد مسکونی ویران و شانزده باب مسجد و حسینیه و نیز مرقد امام‌زاده سید حسن به دست نیروهای بعثی منهدم شد.
اولین آزادسازی مهران
به فاصله سه ماه از اشغال مهران، عملیات آزادسازی ارتفاعات میمک و سایر ارتفاعات اشغال شده و شهر مهران آغاز شد. با آغاز عقب‌نشینی تاکتیکی و اجباری عراق پس از شکست سنگین این رژیم در عملیات بیت‌المقدس در خرداد ۱۳۶۱، منطقه مهران هم در ۱۸/۴/۱۳۶۱ از لوث وجود نیروهای عراقی خالی شد، اما این نیروها با استقرار در ارتفاعات بلند و سرکوب منطقه، عملاً تسلط و دید و تیر خود را بر منطقه مهران حفظ کردند و پس از استقرار در مواضع جدید، به شدت به تقویت منطقه پرداختند. به این ترتیب نیاز به عملیاتی بود که این تسلط عراق را شکسته و منطقه مهران به طور کامل آزاد شود.
عملیات والفجر۳ از شب جمعه ۷/۵/۱۳۶۲ اجرا شد و تا روز ۱۸/۵/۱۳۶۲ ادامه داشت. در این عملیات، ۶۰ کیلومترمربع از خاک کشورمان آزاد و با تأمین جاده‌های مهران- ایلام و مهران-دهلران ارتباط بین دو جبهه میانی و جنوبی برقرار شد.
دومین اشغال مهران که با جنجال گسترده‌ای همراه بود
عراقی‌ها فقط در شش ماه اول جنگ تحمیلی حالت تهاجمی داشتند و بعد از آن بر اثر مواجهه با مقاومت رزمندگان ایران و حملات پی‌درپی آنان در لاک دفاعی فرو رفتند. بعد از ضربات مهلک بهمن ۱۳۶۴ در عملیات والفجر۸ و پیشروی گسترده ایران در خاک عراق و فتح فاو و متعاقب آن بر هم خوردنِ توازن قوا به نفع ایران، عراق تصمیم به اتخاذ استراتژی تهاجمی گرفت.
استراتژی دفاع متحرک، رویکرد جدیدی در جنگ بود که ارتش عراق در پی اجرای عملیات گسترده و موفق ایران در منطقه فاو، برگزید.
برای اجرای چنین تصمیمی از سوی عراق اهداف و دلایل مختلفی ذکر شده، ازجمله:
۱- جبران بخشی از شکست سیاسی در فاو ۲- خارج شدن از انفعال و به دست گرفتن ابتکار عمل در جنگ ۳- بازسازی روحی روانی نظامیان عراقی و حل مشکل افکار عمومی ۴- تجزیه کردن توان سپاه و ممانعت از اجرای عملیات در آینده.
اولین تحرکات عراق در سیاست جدید موسوم به استراتژی دفاع متحرک از 23/۱۲/1364 آغاز شد که می‌توان به مجموعه عملیات در این مناطق اشاره کرد: منطقه عملیاتی والفجر9، ارتفاعات دربندیخان، ارتفاعات سومار، ارتفاعات منطقه لولان، منطقه فکه(پیچ انگیزه، شرهانی، بجلیه)، ارتفاعات حاج عمران و مهران.
حمله به مهران، نقطه اوج استراتژی دفاع متحرک عراق بود و با پیروزی اولیه عراق، فرماندهان عراقی استراتژی جدید خود را به صورت علنی آشکار کردند.
در ساعت ۲ بامداد ۲۷/۲/۱۳۶۵، هجوم دشمن به منطقه مهران آغاز شد و روز ۲/۳/۱۳۶۵ با پشت سر گذاشتن شهر مهران و تصرف ارتفاعات قلاویزان و تپه غلامی و باغ کشاورزی تا پشت جاده مهران، تا ۲۰ کیلومتری عمق خاک ایران پیش آمد.
در پی اشغال منطقه مهران، جنجال تبلیغاتی عراقی‌ها شروع شد و این رویداد را همسان پیروزی رزمندگان ایران در منطقه عملیات والفجر۸ (فاو) و یک تراژدی ملی برای جمهوری اسلامی قلمداد کردند! لذا ۳ روز تعطیل عمومی در عراق اعلام شد و رادیو و تلویزیون و نشریات عراق از اشغال مهران حماسه ساختند و با راه‌اندازی جنگ روانی گسترده، تبلیغ کردند که مهران را در برابر فاو پس می‌دهیم. در نتیجه این عملیات گسترده روانی، آزادسازی مجدد مهران در اولویت ایران قرار گرفت.
دومین آزادسازی مهران با عملیات شگفت‌انگیز کربلای۱
تبلیغات گسترده عراقی‌ها پس از اشغال مهران تا سطحی بود که حضرت امام خمینی به موضوع حساس شدند و شخصاً از فرمانده سپاه پیگیری کردند که تکلیف مهران را روشن کند و بعثی‌ها را وادار به عقب‌نشینی کند که این امر منجر به آن شد که تصمیم بر انجام عملیات کربلای۱ گرفته شود. با وجود آنکه اغلب فرماندهان یگان‌های سپاه اعلام کرده بودند که نیرو و تجهیزات کم است، اما به دلیل حساسیتی که امام در این موضوع نشان دادند، همه به میدان آمدند.
عملیات کربلای۱ به منظور آزادسازی منطقه مهران در ۹/۴/۱۳۶۵ آغاز و درحالی‌که تصور می‌شد جنگ سخت و نفسگیری به وقوع می‌پیوندد، در کمال تعجب نیروهای دشمن حداقل مقاومت را از خود بروز دادند و با گذشت ۴۰ دقیقه از شروع عملیات، همه خطوط مستحکم عراقی‌ها در هم شکست و رزمندگان اسلام بر آنها مسلط شدند.
در ساعت ۲۲:۳۰ دقیقه روز نهم تیرماه سال ۱۳۶۵ عملیات آزادسازی مهران تحت عنوان کربلای ۱ و با رمز یا ابوالفضل العباس ادرکنی آغاز شد.
طراحی این عملیات پنج مرحله بود که در همان مرحله اول و دوم قوای اسلام به اهداف مورد نظر دست یافتند و شهر مهران به همراه بیش از ۱۷۵ کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده به تصرف رزمندگان اسلام درآمد.
در این عملیات یک تیپ از گارد ریاست‌جمهوری عراق و یک تیپ کماندویی ویژه و تیپ‌های مختلف زرهی و مکانیزه و گردان‌های مختلفی از بعثی‌ها به میزان قابل توجهی منهدم شدند. در عملیات کربلای۱، در مجموع هزار و ۱۷۰ دستگاه انواع تانک، نفربر و خودرو دشمن منهدم شد.
مرکز مطالعات استراتژیک لندن در گزارشی اعلام کرد که کارشناسان نظامی در لندن معتقدند عملیات مهران پدیده جدیدی را به وجود آورد. شهر مهران در روز 10 تیر آزاد شد. آزادسازی مهران با شرکت حدود ۴۰ هزار رزمنده و با جانباز شدن ۴ هزار و ۵۰۰ نفر و شهادت ۹۱۳ نفر از جمله شهیدان داودآبادی و سید محمدرضا دستواره از فرماندهان لشکر ۲۷ محمدرسول‌الله(ص) به ثمر رسید.
عملیات کربلای1 از عملیات‌های بسیار موفق دوران دفاع مقدس و پایانی بر سیاست دفاع متحرک ارتش متجاوز عراق بود.
امام خمینی پس از آزادسازی مهران در عملیات کربلای1، همان جمله‌ای که پس از آزادسازی خرمشهر فرمودند را دوباره تکرار و تأکید کردند: «مهران را هم خدا آزاد کرد» و رزمندگان اسلام نیز به‌دلیل این‌که امام امت مجدانه پیگیر آزادسازی مهران بودند، این شعار را بر در و دیوار این شهر نوشتند: «مهران آزاد شد؛ قلب امام شاد شد».
آزادسازی مهران از شاهکارهای فرماندهی امام خمینی بود
۱۱ تير ۱۴۰۰، سرهنگ مجید ایزدیار مسئول کنگره شهدای سپاه ناحیه امام حسین(ع) کرج، عملیات غرورآفرین کربلای یک را که منجر به آزادسازی شهر مهم و استراتژیک مهران شد، از شاهکارهای زیبا و بی‌بدیل حضرت امام خمینی(ره) در فرماندهی دوران دفاع مقدس عنوان کرد و گفت: در طول دوران دفاع مقدس حضرت امام در دو مقطع حساس و سرنوشت‌ساز دستور حتمی آزادسازی را صادر کردند؛ یکی مربوط به شکست حصر آبادان و دیگری آزادسازی شهر مهران در عملیات کربلای یک بود.
انجام عملیات کربلای۱ در میدان نبرد مستقیم به آزادسازی منطقه مهران و در میدان نبرد غیرمستقیم به حفظ فاو منجر شد.
پیروزی در عملیات کربلای۱، عراق را با چالش اساسی رو‌به‌رو کرد. در مقابل، پیروزی در این عملیات انگیزه بسیاری به رزمندگان ایرانی داد و فرماندهان نظامی عملیات محدود کربلای۲ و کربلای۳ و فتح۱ و همچنین عملیات گسترده و سرنوشت‌ساز کربلای۴ و کربلای۵ را ترتیب دادند.
اشغال سوم مهران توسط منافقینِ داعش‌صفت
در ماه‌های پایانی جنگ و در مدت بسیار محدودی، مهران و نواحی اطراف آن ۲ بار به اشغال ارتش بعثی و منافقین درآمد.
منافقین عملیات چلچراغ را در منطقه عمومی مهران با شعار موهومِ «امروز مهران، فردا تهران» آغاز کردند. آنها ۳ هزار نفر را در ۱۵ گروه که از طرف حکومت بغداد تجهیز شده بودند، ساماندهی کردند. این گروه‌ها در پناه یگان‌های عراقی عمل می‌کردند. به این ترتیب، منافقین در حالی که با یگان‌های زرهی و آتش سنگین توپخانه عراق پشتیبانی می‌شدند، از دو محور به مهران حمله‌ور شدند. نیروی متجاوز، پس از شکستن خط پدافندی، شهر مهران را در ساعت 8:30 روز ۲۹ خرداد ۱۳۶۷ برای سومین بار اشغال کرد. در این اشغال، حدود ۲۵۰ نفر از رزمندگان ایران شهید یا اسیر شدند که در روزهای اشغال، منافقینِ داعش صفت تعدادی از اسیران را سر بریدند و بقیه را به اردوگاه‌های خود در عراق منتقل کردند.
شکست مفتضحانه منافقین و سومین آزادسازی مهران
اندک زمانی پس از سومین اشغال مهران، نیروهای مردمی عشایر، بسیج و لشکر ۱۱ امیرالمؤمنین(ع) در منطقه حاضر شدند و در همان روز اول، نیروهای منافقین را در تنگه کنچانچم و سه‌راهی مهران-دهلران-ترشابه متوقف کردند. در گام بعدی، با افزوده شدن شمار قوای خودی، در روز یکم تیر ۱۳۶۷ متجاوزان تا پشت مرزهای بین‌المللی عقب رانده شدند. با عقب رانده شدن منافقین از شهر مهران، عملیات چلچراغ با افق تاریکی رو‌به‌رو شد و صرفاً در حد یک اقدام تبلیغاتی باقی ماند. آزادسازی مهران از دست منافقین، این گروهک تروریستی را در سراشیبی سقوط و ذلت فرو برد.
آخرین اشغال پس از پذیرش قطعنامه 598
جمهوری اسلامی ایران قطعنامه ۵۹۸ را در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ به‌صورت رسمی پذیرفت. بعثی‌ها در خیال خام خود، موافقت ایران با قطعنامه ۵۹۸ را دلیلی بر ناتوانی جمهوری اسلامی در جنگ تلقی کردند.
در اول مرداد ۱۳۶۷، عراق با یک لشکر و ۴ تیپ تقویت شده به منطقه وسیعی از مناطق مرزی استان ایلام حمله کرد و از چند محور وارد عمل شد و بعد از تصرف مهران، از تنگه‌های کنجانچم وترشابه عبور کرد و در عمق خاک ایلام پیش رفت.
آزادسازی فوری مهران برای چهارمین و آخرین‌بار
عملیات بیرون راندن دشمن در روز سوم مرداد آغاز و در دهم مرداد به پایان رسید. سازمان عمل‌کننده: لشکر 11 امیرالمؤمنین(ع)، نیروهای سپاه ایلام، توپخانه ارتش و هوانیروز ارتش بودند و بسیج گسترده نیروهای مردمی از جمله عشایر ایل‌های گنجوان، خزل، بوبلی، شوهان و ملکشاهی نیز در این عملیات از طریق سپاه شرکت داشتند.
ارتش عراق در دهم مرداد 1367، از مهران عقب‌نشینی کرد و برای چهارمین و آخرین‌بار در دوران دفاع مقدس، شهر مهران از اشغال متجاوزان آزاد شد.
در مرحله چهارم آزادسازی شهر مهران و مناطق پیرامونی آن، 60 نفر از رزمندگان لشکر11 امیرالمؤمنین(ع) شهید یا جانباز شدند و 4 نفر نیز به اسارت دشمن درآمدند.
به این ترتیب، بار دیگر در عرصه بین‌المللی معادلات سیاسی به نفع ایران تغییر کرد و در میدان جنگ هم بار دیگر توازن قوای دو طرف برقرار شد و عراق ناگزیر آتش‌بس را پذیرفت و در ۲۹ مرداد ۱۳۶۷، نیروهای سازمان ملل بین نیروهای ایران و عراق مستقر شدند.