1308 - شاخص‌ها و مراتب توکل (پرسش و پاسخ) ۱۴۰۳/۰۸/۰۵
شاخص‌ها و مراتب توکل
(پرسش و پاسخ)
پرسش:از منظر آموزه‌های وحیانی توکل بر خدا از چه شاخص‌ها و مراتبی برخوردار است؟
پاسخ:مفهوم توکل
توکل یعنی قبول وکالت، و در صورتی که با کلمه علی متعدی شود، به معنی واگذار کردن امر و اعتماد کردن است. در قرآن و روایات غالباً توکل با کلمه «علی‌الله» آمده است، که به معنی واگذاشتن امر به خداست، و در مواردی هم که کلمه «علی‌الله» را ندارد، این کلمه در آن مقدر است. به عنوان مثال امام علی(ع) می‌فرماید: «التوکل خیر عماد» توکل بر خدا بهترین تکیه‌گاه است (غررالحکم، ج 1، ص 133). اما معنای اصطلاحی این واژه، در بعضی از روایات بیان شده است. پیامبر اکرم(ص) از جبرئیل پرسید: توکل چیست؟ جبرئیل گفت: توکل عبارت است از: علم به اینکه مخلوق نه ضرر می‌زند و نه نفع می‌رساند، نه می‌بخشد و نه باز می‌دارد. (توکل) مایوس بودن از خلق است. (بحارالانوار، ج 77، ص 20) وقتی که انسان به چنین باوری برسد، جز برای خدا کار نمی‌کند، و جز به خدا امید ندارد، و از غیر خدا نمی‌ترسد و به احدی جز خدا چشم طمع ندارد. علامه طباطبایی(ره) درباره مفهوم توکل می‌نویسد: معنای توکل این نیست که انسان نسبت امور را به خودش یا به اسباب قطع یا انکار کند،بلکه معنایش این است که خود را و اسباب را مستقل در تأثیر ندانسته، معتقد باشد که استقلال و اصالت منحصراً از آن خدای سبحان است،و در عین حال سببیت غیر مستقله را برای خود و اسباب قائل باشد. (ترجمه المیزان، ج 22، ص 60) البته پایه و اساس توکل، همانا شناخت و ایمان حقیقی به خداوند است. قرآن کریم توکل را لازمه ایمان دانسته و می‌فرماید: «وعلی‌الله فتوکلوا ان کنتم مومنین» اگر مومنید بر خدا توکل کنید (مائده- 23) طبق این آیه شریفه کسی که توکل نداشته باشد مومن نیز نخواهد بود. امام علی(ع) می‌فرماید: «التوکل من قوه الیقین» توکل نتیجه یقین قوی به خداوند است. (شرح غررالحکم، ج 1، ص 184) بنابراین هر چقدر مراتب معرفت، ایمان و یقین انسان بیشتر و بالاتر باشد، مرتبه توکل او بالاتر خواهد بود.
شاخص‌های توکل
توکل دارای علائم، نشانه‌ها و شاخص‌هایی است که در روایات متعدد به آن اشاره شده است،و در صورت بروز و ظهور آنها، انسان می‌تواند مطمئن شود که به این مرحله عالی رسیده است. جبرئیل در پاسخ پیامبر اکرم(ص) نشانه‌ها و شاخص‌های توکل را این چنین بیان می‌کند: «وقتی انسان دارای توکل شد، برای کسی جز خدا کاری نمی‌کند، جز به خدا امید ندارد،و از غیر خدا نمی‌ترسد، و چشم طمع به کسی جز خدا ندارد» (بحارالانوار، ج 78، ص 338) در سایر روایات نیز این شاخص‌ها مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. امام علی(ع) می‌فرماید: حسبک من توکلک ان لاتری لرزقک مجریا الا الله سبحانه» از توکل تو همین بس که غیر خدا را روزی رسان خود ندانی (شرح غررالحکم، ج 3، ص 402) و نیز از امام رضا(ع) درباره توکل سؤال کردند، آن حضرت فرمود: «ان لاتخاف احداً الا الله» توکل یعنی اینکه از کسی جز خدا نترسی (بحارالانوار، ج 78، ص 338)
مراتب توکل
در آموزه‌های وحیانی اسلام توکل دارای مراتب و درجات مختلفی است. امام رضا(ع) می‌فرماید: توکل دارای درجاتی است: اینکه در هر رفتاری که (خداوند) با تو داشته و هر چه درباره تو کرده به او اعتماد داشته باشی، به همه آنها راضی باشی و بدانی که در هیچ خیری و هیچ رأیی در حق تو کوتاهی نکرده و اختیار به دست اوست، پس بر او توکل کنی و کارها را به او واگذاری. (تحف‌العقول، ص 521). بنابراین یک درجه توکل مربوط به اطمینان و اعتماد به خداوند،درباره رفتاری است که خدا با انسان دارد. درجه دیگر مربوط به اموری است که انسان از درک آن عاجز است و علم و آگاهی آن در اختیار خداوند و اولیای او است. در این امور هم توکل بر خدا انسان را قانع می‌کند و به او آرامش می‌بخشد. توکل ثمره و نتیجه ایمان به خداست و همان گونه که ایمان به خدا دارای مراتبی است، توکل نیز مراتبی دارد. 1- توکل لفظی: یعنی اینکه انسان توکل بر خدا را زیاد بر زبان جاری کند «توکلت علی‌الله» 2- توکل در عقیده: یعنی اینکه انسان به خدا ایمان داشته باشد و معتقد باشد رتق و فتق همه امور در دست اوست. 3- توکل در عمل: آنگاه در روح انسان شکل می‌گیرد که نور ایمان سراسر وجود او را فراگیرد و باور کند که هیچ مؤثر حقیقی در جهان هستی به جز خدا وجود ندارد «لاموثر فی‌الوجود الا الله»، ای پیامبر! وقتی تیرانداختی تو نبودی که تیر انداختی، بلکه پرتاب کننده تیر خدا بود.(انفال- 17) بنابراین توکل باید فقط بر خدا باشد و دیگران اگرچه بی‌تأثیر در کارها نیستند، اما اثرشان مستقل و بی‌ارتباط با خداوند نیست. «وعلی‌الله فلیتوکل المتوکلون» توکل کنندگان باید فقط بر خدا توکل کنند. کسب صفاتی چون صبر و رضا و زهد و اخلاص از نتایج و آثار توکل است (ابراهیم- 12)