شبهه: منظور از هوای نفس چیست؟ آیا به غذای حلال میل داریم این هم هوای نفس است؟ آیا هوای نفس جزئی از وجود ماست که باید آن را از بین ببریم؟ اساساً امکان از بین بردن آن وجود دارد؟ چگونه؟
پاسخ: نفس و خواهش‌های نفسانی و مسئله مبارزه با آن یکی از دستورهای همیشگی علمای اخلاق بوده است، اما چیستی هوای نفس و راه‌های مهار آن و وظیفه انسان در مقابل آن دارای ظرایف و نکاتی است که در ذیل بیان می‌شود:
1. هوا به معنای میل و خواسته است و پیروی از هوای نفس یعنی پیروی از خواسته‌های نفس اماره. هوای نفس در میل‌های پسندیده و ناپسند، هر دو به کار می‌رود، اما در قرآن بیشتر در خواهش‌های ناپسند به کار می‌رود:«وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا؛ و از هوس‌های کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، پیروی مکن.» (1) 
هوای نفس به هر عمل و رفتار ظاهری و باطنی گفته می‌شود که در جهت مخالف خواسته و اراده خداوند متعال باشد. غفلت از یاد خدا، فراموش کردن نعمت‌ها، نیکی‌ها، حکومت و اقتدار الهی و پیروی از شیطان و شیطان‌ صفتان، افراط و تفریط در اعمال و رفتار، برخی از مصادیق پیروی از هوای نفس است. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «وَ لا تُطِعْ مَنْ اَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتّبَعَ هَواهُ وَ کانَ اَمْرُهُ فُرُطاً؛‌ای رسول ما! از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم، اطاعت مکن؛ همان‌ها که از هوای نفس پیروی می‌کردند و کارهایشان از روی افراط و تفریط است». (2) 
در قرآن پیروی از هوا نفس مورد نکوهش و مذمت قرار گرفته است و کسانی که از هوا و هوس پیروی نمی‌کنند مورد ستایش و تشویق پروردگار متعال قرار گرفته‌اند: «وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّه هِیَ الْمَأْوی؛ و اما کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید و نفس خود را از هوس بازداشت، پس جایگاه او همان بهشت است.»(3) هوای نفس از آن جهت مذموم است که زمینه‌ ساز انحرافات عملی، اخلاقی و اجتماعی و حتی سبب پدید آمدن بیماری‌های روانی و بدنی برای انسان می‌شود و آدمی را به وادی گمراهی، ظلم و گناه می‌کشاند.
2. اما این میل و هوا از بین بردنی نیست و اساساً به ما توصیه نشده است که هوای نفس از بین می‌رود. هوای نفس را باید مبارزه کرد تا کنترل شود و اگر کسی زیاد تمرین کند کم‌کم بر هوای نفسش مسلط می‌شود و وسوسه نفسش کمتر و کنترلش بیشتر می‌شود. اساساً قدرت هوای نفس، شدت و ضعف دارد یعنی اگر مهار شود وسوسه نفس و خواهش‌های منفی نفسانی کمتر می‌شود و اگر مهار نشود هوای نفس و میل زیادتر می‌شود، بنابراین آنچه از ما خواسته‌ شده است کنترل هواس نفس و تقویت ایمان است.
3. اما چگونگی کنترل هوای نفس در بیانات علمای اخلاق ذکر شده است. مشارطه، مراقبه، محاسبه راه پیشنهادی است. گام اول مشارطه است؛ یعنی سحرگاه هر روز با خود عهد ببندد و شرط کند که گناهی مرتکب نشود. گام دوم مراقبت است، یکی از عوامل مهم خودسازی و تهذیب نفس، مراقبت و توجه به نفس و کارکردهای آن است. کسی که خود و اعمال و رفتار خویش را در محضر خدا ببیند، همواره مراقب و مواظب نفس خود خواهد بود. گام سوم محاسبه نفس است، چه بسا انسان به دلیل غفلت به وظیفه‏اش عمل نمی‏کند. در این‌جا لازم است در پایان هر روز به حساب خود برسد تا کاستی‏ها را جبران کند. در آخر شب، کارکردهای زبان، گوش، چشم، دست و پا و سایر اعضا و جوارح حتی ورودی و خروجی‌های ذهن و فکر و خیال و خطورات قلبی را بررسی کند و اگر موفق بود خدا را شکر کند و اگر مقصر بود از خدا طلب استغفار نماید. در کنار این کارها دوستی و رفت و آمد با دوستان مؤمن و مذهبی و اساتید مؤمن و ارتباط با مکان‌های معنوی مانند مساجد و زیارتگاه‌ها بسیار مؤثر است.
4. در کنترل و مبارزه و جهاد با نفس به نکاتی اساسی باید توجه کرد: همان‌گونه که در تربیت و سلامت بدن، فعالیت و ورزش لازم است، در خودسازی و تهذیب نفس نیز ریاضت و مبارزه و جهاد با نفس ضرورت دارد. همان ‌گونه که در پرورش اندام، از نرمش و فعالیت‏های ساده و اندک شروع می‏شود و بتدریج به ورزش‏های سنگین‏تر وارد می‏شوند، در تربیت روح نیز باید از اندک شروع کرد و به تدریج به مراحل بالاتر رسید. همان‌طور که در ورزش بدنی، تداوم و استمرار لازم است، در ریاضت نفسانی نیز تداوم، شرط رسیدن به مقصد است. علی‌(ع) می‏فرماید: «عمل اندکی که پیوسته باشد، بهتر است از بسیاری که تو را خسته و وا مانده کند.» (4) در حدیث دیگری امام باقر‌(ع) می‏فرماید: «محبوبترین کار نزد خدا، آن است که انسان بر آن مداومت کند. هر چند اندک و ناچیز باشد.»(5) چنان‌که در سلامت جسم، فعل و ترک (دارو و پرهیز) هر دو با هم مؤثر است، در سلامت و تهذیب روح نیز فعل و ترک هر دو لازم است، مانند ادای واجبات و ترک گناهان و محرمات و تولی و تبری. این وظیفه شماست. لازم نیست از غذای حلال دوری کنید. چون حرام نیست و شما باید ازآنچه واجب و ضروری است دوری کنید و آن خوردن غذای حرام و دوری از کارهای گناه است. لزومی ندارد که از غذای حلال دوری‌ کنید. عادت دادن نفس بر عادات خوب و پسندیده، گر چه بر نفس انسانی شاید مشکل باشد، ولی‌ بسیار کمک‌کننده است. عادات خوب مانند خواندن نماز در اول وقت و با جماعت، خواندن مناجات و راز و نیاز با‌خدا، قرائت قرآن، خواندن نماز شب، کمک و دلسوزی نسبت به مستضعفان و بینوایان، احترام به بزرگان، امر به ‌معروف و نهی از منکر بسیار کمک‌کننده است. به هیچ وجه عجله و انجام کارهای عجیب و غریب لازم نیست؛ زیرا خودسازی امری تدریجی است.

نتیجه:
هوای نفس به معنای میل و خواهش‌های نفسانی است که هم می‌تواند میل خوب و هم میل بد باشد. میل و هوای نفس بیشتر به معنای منفی در قرآن به‌کار رفته است. میل و هوای نفس زمینه‌ساز خطاهای کوچک و بزرگ است. هوای نفس از بین بردنی نیست، بلکه مهارشدنی است و به ما توصیه شده آن را مهار کنیم و تحت تسلط عقل و دین باشد. هوای نفس شدت و ضعف دارد و می‌توان از راه تقوا و روش مشارطه و مراقبه و محاسبه و بندگی این نفس را مهار کرد. مهم‌ترین کار دوری از گناهان است و خوردن غذای حلال به معنای هوای نفس نیست و مشکلی ایجاد نمی‌کند. با افزایش شناخت و معرفت و رعایت تقوا و بندگی و تقویت ایمان کم‌کم‌ نفس مهارمی‌شود.
ـــــــــــــــــــــــــــ
1. انعام، آیه 150.
2. کهف، آیه 28.
3. نازعات، آیه 40.
4. نهج‌البلاغه،حکمت 444.
5. الکافی، ج 2، ص 82.
منابع برای مطالعه بیشتر:
1. خودشناسی برای خودسازی، مصباح یزدی.
2. تهذیب نفس، ابراهیم امینی.
3. خودسازی، شهید باهنر.
4. خودسازی، محمد یزدی.
5. جهاد با نفس، حسین مظاهری.