۱۳۴۷ - منصور حسینی:دیدگاه قرآن درباره مکر و مکاران ۱۴۰۳/۰۹/۰۳
دیدگاه قرآن درباره مکر و مکاران
۱۴۰۳/۰۹/۰۳
منصور حسینی
مکر و خدعه روشی است که انسان‌ها گاه علیه یکدیگر به کار می‌برند تا از رسیدن دیگری به مقاصدش جلوگیری کنند.
در نوشتار حاضر نویسنده با بررسی حقیقت و چیستی مکر و حیله به تحلیل آثار آن پرداخته و دیدگاه قرآن درباره مکر و مکاران و برخی روش‌های آنان را تشریح کرده است.
***
حقیقت مکر و آثار آن
مکر و نیرنگ برای آن است تا دیگری به مقصودش نرسد؛ بنابراین، مکر نوعی چاره جویی برای ایجاد مانع در راه دیگری و رسیدن وی به مقصد و مقصود است.خُدعه و حیله و کید نیز اعمالی است که نزدیک به مکر است، هر چند که فرق‌هایی دارد، ولی این اعمال به هدف مانع‌تراشی در راه مقاصد دیگری انجام می‌شود.
خدعه و کید و مکر به دو دسته ممدوح و مذموم تقسیم می‌شود.
مکر ممدوح یا مثبت به معنی ایجاد مانع برای مقاصد و اهداف شرارت‌آمیز و خبیثانه دیگری، عین خیر و معروف و امری پسندیده و ممدوح است؛ اما اقدام مکارانه برای جلوگیری از رسیدن کسی به امر خیر و به حق خود، عین شرّ و جزو اعمال ناپسند و مذموم است.
مؤمنان لازم است در برابر مکر دشمنان، از مکر بهره گیرند و امیدشان به مکر الهی باشد که نه تنها مانع تاثیر مکر دشمنان می‌شود، بلکه شرایط را به نفع مؤمنان تغییر می‌دهد؛ از همین رو خدا به عنوان «خیرالماکرین» معرفی می‌شود.(آل عمران، آیه 54؛ نساء، آیه 142؛ انفال، آیه 30؛ نمل، آیه 50)
همچنین خدا به دشمنان هشدار می‌دهد که علیه مسلمانان و مؤمنان مکر نکنند؛ زیرا عملی زشت، گناهی بزرگ و فعلی حرام است که عذابی شدید را برای آنان به همراه خواهد داشت.
(رعد، آیه 42؛ نمل، آیات 50 و 51)
بنابراین، شکی نیست که مؤمنان نیز نمی‌توانند نسبت به مسلمانان و مؤمنان دیگرمکر بورزند که کاری زشت و عملی حرام است. هر که مکر کند باید بداند که خود در دام مکر خویش گرفتار می‌آید و در مُحاق مکر خویش می‌افتد و به اصطلاح «چاه مکن بهره کسی، اول خودت بعدا کسی.»
هر کسی گمان کند که اگر علیه دیگری مکر کند در امنیت و سلامت خواهد بود، باید بداند که خدا کاری می‌کند که شکست بخورد و خود گرفتار زیان شود.(اعراف، آیه 99)
سنت خدا بر این قرار گرفته که هر کس با نیت شیطانی علیه دیگری مکر و حیله کند، مکرش را به خودش برمی‌گرداند.
به سخن دیگر،مکاری آثاری به دنبال دارد که توجه به آن موجب می‌شود تا انسان عاقل دنبال مکر زشت و مذموم نرود؛ زیرا این نوع مکاری به جای آنکه موفقیتی را برای مکاران داشته باشد، آنان را در محاق می‌برد و به ضرر آنان می‌شود.(فاطر، آیه 43) از نظر قرآن، خسارت‌های مکر و نیرنگ زشت دامنگیر خود صاحبان آنان می‌شود و سودی برای آنان ندارد.(همان؛ انبیاء، آیات 70 و 71؛ اعراف، آیه 99)
کسانی به مکر گرایش می‌یابند و آن را روشی برای تحقق اهداف خویش و جلوگیری دیگران از رسیدن به مقصد و مقصود قرارمی دهند که گرفتار «تزیین» شده و گمان می‌کنند کاری درست انجام می‌دهند؛ در حالی که این چیزی جز گرفتار شدن در دام گمراهی نیست.(رعد، آیه 33)
به سخن دیگر، کافران با مکر و خودفریبی، خود را گرفتار ضلالتی می‌کنند که راهی برای رهایی و هدایت آنان نیست؛ زیرا این افراد هدایت فطری خویش را میرانده‌اند و با مکری که می‌کنند، خشم الهی را به جان می‌خرند و خدا آنان را مجازات می‌کند تا جایی که دیگر ناتوان از هدایت به سوی حق خواهند بود.(رعد، آیه 43)
مکر دشمنان علیه اهل ایمان
خدا گزارش می‌کند که فرعون با معجزات بصیرت‌بخش حضرت موسی(ع) به حقانیت دعوت و رسالت ایشان یقین تمام داشت، ولی به سبب ظلم و برتری‌جویی(نمل، آیه 14) به انکار آن پرداخت(نمل، آیه 14) و حتی ساحران را که به آن حضرت ایمان آورده بودند، متهم به «مکر» کرد که می‌خواهند با مکر خویش حکومت او را بگیرند و مردم قبطی را از سرزمین خویش اخراج کنند.(اعراف، آیه 123)
پیامبران در طول تاریخ با انواع مکرهای دشمنان مواجه بودند و کید و خدعه‌های بسیاری نسبت به پیامبران اعمال می‌شد که خدای خیر الماکرین نه تنها اجازه نمی‌داد تا مکاران و نیرنگ بازان موفق شوند، بلکه آنان را در شرایط شکست قرار داده و خسران را برایشان رقم می‌زد. مکاران علیه ابراهیم(ع)، با مکر و تدبیر الهی شکست خوردند و پست شدند.(انبیاء، آیات 51 و 70؛ صافات، آیات 83 و 98) خدا در قرآن بیان می‌کند کسانی که به هدف بازداشتن مؤمنان از ایمان، بازی ایمان‌آوری و سپس کفرپیشگی را به هدف خدعه انجام می‌دهند تا مؤمنان را نسبت به ایمان خویش دلسرد کنند، این افراد از مصادیق مفسدان هستند.(بقره، آیات 8 و 9 و 12)
به سخن دیگر، یکی از اهداف مکر دشمن این است که موجب لغزش افراد و سست شدن اعتقادات دیگران شوند؛ از همین رو، با سوگندهای دروغ دنبال بستن راه الهی هستند.(نحل، آیه 94)
البته برخی از افراد همچون منافقان برای آنکه از مزایای دولت اسلامی بهره مند شوند و در همان حال ایمان نیاورند، خدعه‌هایی را به کار می‌گیرند که از آن جمله اقامه نماز است، در حالی که آنان نماز را به حالت کسالت انجام می‌دهند تا این‌گونه ریا ورزند و خودنمایی کنند و خود را مؤمن نشان دهند. (نساء، آیه 142)
برخی از زنان برای اهداف پلید خویش از «کید» بهره می‌گیرند که البته کید این زنان حتی از کید شیطان قوی‌تر است؛ زیرا از نظر قرآن کید شیطان ضعیف(نساء، آیه 76)، ولی کید زنان قوی و عظیم است.(یوسف، آیه 28) دربرابر مکر زشت دشمنان خدا و مؤمنان، می‌توان به مکر حق و نیک خدا و مؤمنان اشاره کرد؛ چنان‌که حضرت ابراهیم(ع) برای شکستن بتان متوسل به مکر و کید می‌شود تا در روز عید کفار و مشرکین در نهان بتان را بشکند و نابود سازد.
(انبیاء، آیات 51 و 57) ایشان با تمارض، نقشه مدبرانه‌ای می‌کشد و با تقیه، شرایط را برای انجام نقشه خویش فراهم می‌کند.
(صافات، آیات 83 تا 93)
همچنین حضرت یوسف(ع) برای نگهداشتن برادر از مکر و کید بهره برد که داستان قرار دادن جام شاهی در بار برادر و اتهام زنی به دزدی از مصادیق آن است.(یوسف، آیات 59 و 60 و 76)
عوامل و شیوه‌های مکر دشمنان
شیوه‌های مکر دشمنان متفاوت است و با گونه‌های مختلف انجام می‌شود، از جمله: اغواگری حتی با سوگند دروغ(اعراف، آیات 20 تا 22)، تحریک مردم با ادعاهای دروغین چون آوارگی از سرزمین خود در صورت ایمان‌آوری به موسی و از دست رفتن حکومت فرعونی(طه، آیات 60 و 63؛ اعراف، آیه 123)، تبلیغات فریبنده و سخنان زیبا و فریبا(انعام، آیه 112)، ترور شبانه(نمل، آیه 50؛ انفال، آیه 30)، تظاهر به اسلام در اول روز و کفر به آن در پایان روز برای تضعیف ایمان دیگران و ضربه زدن به اسلام و مؤمنان(آل عمران، آیه 72؛ نساء، آیه 137)، جاسوسی و فتنه انگیزی(توبه، آیات 47 و 48)، خیانت‌های پنهانی و ناموسی
(یوسف، آیات 50 تا 52)، اظهار خیر خواهی و نصیحت خواهی دروغین(یوسف، آیات 11 و 12)، سحر و جادوگری(طه، آیات 60 و 61 و 69)، صلح‌خواهی دروغین برای آمادگی و هجوم مجدد در حالت غفلت(انفال، آیات 61 و 62)، عشق بازی و مراودات برای فریب جنسی(یوسف، آیات 32 و 33)، سوگند دروغ به خدا (نحل، آیه 94؛ توبه، آیه 56؛ منافقون، آیات 1 و 2)،
دورویی در برابر دستورهای الهی و احکام شرعی
(نساء، آیه 142)، ریاکاری(همان)، وسوسه کردن با امور وسوسه انگیز(اعراف، آیات 20 و 22 و 27)، ادعای دروغین همسویی و همراهی.(توبه، آیه 56)
قرآن بیان می‌کند که برادران یوسف(ع) برای حذف آن حضرت انواع مکر را به کار گرفتند و سپس با‌گریه و سخنان دروغین و آوردن پیراهن خونین قلابی خواستند تا حضرت یعقوب(ع) را فریب دهند. آنان هر چه در چنته داشتند به کار گرفتند تا به مقصود پلید خویش برسند.(یوسف، آیات 7 تا 18 و 102) این در حالی است حضرت یعقوب(ع) از فرزندش یوسف(ع) می‌خواهد که رویای خویش را نقل نکند که موجب انگیزش حسادت و کید تحت تاثیر القائات شیطان از سوی برادران می‌شود.(یوسف، آیات 5 و 7 و 9)
در قرآن از مکر مکاران بسیاری همچون اصحاب فیل(فیل، آیات 1 تا 5)، اصحاب السبت در ماهیگیری(اعراف، آیه 163)، یهودیان در قتل عیسی
(آل عمران، آیات 49 تا 55)، یهودیان علیه پیامبر اکرم(مائده، آیه 11؛ حشر، آیه 11)، مکر زلیخا و زنان مصر(یوسف، آیات 23 تا 33)، مکر عاد و ثمود(نمل، آیات 48 تا 51؛ هود، آیات 53 تا 55) و مانند آنها سخن گفته شده است.
بنابراین، مؤمنان باید بدانند که به هر کسی نمی‌توان اعتماد کرد و همواره باید از مکر و خدعه و کید دیگران و دشمنان خود را در امان ندانند؛ زیرا دشمن بر آن است تا به شکلی نزدیک شده و از درون و از نزدیک ضرباتی را بزند که موجب شکست بلکه نابودی مؤمنان و دولت اسلامی‌شود.
کسانی متوسل به مکر زشت در حق مؤمنان و مسلمانان می‌شوند که گرفتار نفاق و بیماردلی(بقره، آیات 8 تا 10)، حسادت(یوسف، آیات 5 تا 9؛ آل عمران، آیات 72 و 73)، رفاه و بدمستی پس از سختی و مشقت (یونس، آیه 219)، متاثر از القائات شیطان و اغواگری او
(یوسف، آیه 5) باشند. بنابراین، لازم است از این امور پرهیز کنند تا از مکر دور بمانند و گرفتار خسران ابدی و دنیوی نشوند؛ زیرا کسی که گرفتار مکر زشت است بر اساس سنت‌های الهی در دنیا و آخرت عذاب خواهد شد.(فاطر، آیه 43) این عذاب‌های الهی می‌تواند حتی شامل عذاب استیصال (ریشه‌کنی) در دنیا به وسیله عذاب ناگهانی(نحل، آیات 26 و 45 تا 47 و 51) و عذاب اخروی در دوزخ باشد.(غافر، آیات 45 و 46) همچنین خواری از پیامدهای مکر و بازگشت آن به خود مکاران است.(نحل، آیات 25 تا 27)
راه رهایی و نجات از مکر دشمنان
انسان‌ها ممکن است از مکر دشمنان آگاه نشوند؛ زیرا با نقشه پنهانی و نهانی اقدام می‌شود. لذا برای در امان ماندن از مکر یا رهایی و نجات از آن باید به امور و رفتارهای زیر عنایت داشته باشند: احسان و نیکوکاری(نحل، آیات 127 و 128)، استعاذه به خدا(یوسف، آیه 23)، امداد الهی(انفال، آیه 62؛ یوسف، آیات 33 و 34؛ صافات، آیات 97 و 98)، تقوای الهی
(آل عمران، آیه 120؛ مائده، آیه 11)، دعا و تضرع به درگاه خدا(یوسف، آیات 33 و 34)، دورماندن از محیط فساد و فحشاء(همان)، شکیبایی(آل عمران، آیه 120؛ نحل، آیه 127)، هوشیاری.(اعراف، آیه 27؛ نساء، آیه 102؛ نور، آیات 11 تا 16)