شاخص‌های خانواده موفق

(پرسش و پاسخ)

 

پرسش:از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام، یک خانواده موفق و مطلوب چه ویژگی‌ها و شاخص‌هایی دارد؟

پاسخ:جایگاه و اهمیت خانواده

خانواده از نگاه جامعه‌شناسان نخستین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی در جامعه دانسته می‌شود، به همین دلیل چگونگی ارتباطات و روابط اعضای خانواده با یکدیگر در حقیقت پایه‌های شخصیتی و الگوهای رفتاری انسان را شکل می‌دهد. 

تشکیل خانواده از منظر آموزه‌های وحیانی از جایگاه و اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. خانواده هر چند از نظر جمعیت یک جامعه بسیار کوچک دانسته می‌شود اما اسلام به منظور سالم‌سازی جوامع بزرگ‌تر انسانی اهتمام ویژه‌ای به سلامت نهاد خانواده دارد. آری خانواده مهم‌ترین جایی است که در آن باورها و اعتقادات دینی، ارزش‌های اخلاقی و هنجارهای اجتماعی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. از طریق خانواده است که نسل بعدی با دنیای بیرونی آشنا می‌شود و چگونگی معاشرت و روابط اجتماعی با دیگران را می‌آموزد و راه و رسم زندگی و اخلاق و آداب و رسوم اجتماعی را فرا می‌گیرد.

تشکیل خانواده، بهترین بنا

آموزه‌های وحیانی اسلام برای حفظ قداست و جایگاه رفیع ارزش خانواده، به قدری ارزش قائل است که آن را بهترین بنا در اسلام توصیف فرموده است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: 

«ما بنی فی‌الاسلام بناء احب الی الله عز وجل و اعز من التزویج» هیچ بنایی در اسلام محبوب‌تر و عزیزتر از تشکیل خانواده نزد خدای متعال نیست.(بحارالانوار، ج 100، ص 222) 

پاک‌سازی محیط خانواده و جامعه از آلودگی‌ها، تشویق به ازدواج و تشکیل خانواده، تبیین روابط سالم و سازنده میان همسران و دیگر اعضای خانواده و تأکید ویژه بر تربیت فرزند از جمله برنامه‌هایی است که اسلام برای حفاظت از کانون مقدس خانواده مورد توجه قرار 

داده است.

پی‌ریزی بنیان‌های هویت و شخصیت فرزندان

خانواده نقش کلیدی در شکل‌گیری هویت و شخصیت افراد دارد. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «ما من مولود یولد الاعلی الفطره، فابواه اللذان یهودانه و ینصرانه و یمجسانه» همه فرزندها با فطرتی پاک و الهی به دنیا می‌آیند. اما این والدین هستند که آنها را یهودی، مسیحی یا مجوس تربیت می‌کنند.(من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 49) خانواده هم می‌تواند بستر و موجبات انحراف و شقاومت فرزندان را رقم بزند و هم زمینه‌های هدایت و سعادت آنها را فراهم سازد. حال برای رسیدن به یک خانواده ایده‌ال و موفق، مهم‌ترین ویژگی‌ها و شاخص‌های مورد نظر را ذیلاً مطرح می‌کنیم.

اهم شاخص‌های خانواده موفق

1- اخلاق حسنه

یکی از مهم‌ترین شاخص‌های رفتار اجتماعی یک فرد مسلمان، برخورداری از اخلاق حسنه است که پیامبر اکرم(ص)، فلسفه بعثت خود را فقط به اتمام رساندن مکارم اخلاق مردم می‌داند. 

انما بعثت لا تمم مکارم الاخلاق» (بحارالانوار، ج 16، ص 210) 

بنابراین اخلاق حسنه نشانه کمالات فردی و اجتماعی یک فرد مسلمان است که رمز موفقیت و سربلندی و سعادتمندی او در جمیع ابعاد زندگی است. امام باقر(ع) برخورداری از بالاترین اخلاق حسنه را شاخص کامل‌ترین ایمان افراد مومن دانسته و می‌فرماید: «ان اکمل المومنین ایماناً احسنهم خلقاً» (الکافی، ج 2، ص 99) و در حدیثی دیگر آن حضرت اخلاق خوب را در کنار خوبی نمودن، سبب آبادانی و طول عمر انسان‌ها معرفی و می‌فرماید: «البر و حسن الاخلق، یعمران الدیارو یزیدان فی‌الاعمار»(همان) و بالاخره آن حضرت نسخه شفابخش حل مشکلات و خطاها و انحرافات انسان‌ها را تعامل سازنده و اخلاق حسنه دانسته و می‌فرماید: «ان الخلق الحسن یمیت الخطیئه»(همان، ص 100)

2- احساس رضایتمندی

رضایت را در لغت موافقت میل انسان با آنچه بر او جاری می‌شود و آنچه او با آن مواجه می‌شود می‌دانند.(التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، ج 4، ص 152). 

بنابراین رضایت احساس خوشایندی از حادثه یا وضعیت یا شرایطی است که انسان در آن قرار دارد. در بعد اجتماعی ما نباید اجازه دهیم جامعه به ما ناملایماتی را تحمیل کند که موجب نارضایتی ما گردد. ما می‌توانیم با عوامل نارضایتی مقابله کنیم، مانند: حسادت، حرص و طمع، تکبر و غرور، نفاق، ریا و خودشیفتگی و... و با غلبه بر آنها با عدالت،‌رحمت، احسان، صداقت و در یک کلام اخلاق حسنه آن رضایتمندی در زندگی را به وجود آوریم. سنت آلهی در اینجا این است که اگر کسی ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد،‌خداوند محبت او را در دل‌های دیگران قرار می‌دهد که موجب رضایتمندی خود و دیگران می‌شود. ان‌الذین امنو و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن وداً»(مریم- 96).

3- احساس آرامش

آرامش در لغت به معنی حالتی نفسانی همراه با آسودگی و ثبات است. (لغت نامه دهخدا، ج 1، ص 98) و در مقابل اضطراب و ترس قرار دارد. آرامش روحیه‌ای بهشتی است که در معارف اسلامی از ویژگی‌های دینداران حقیقی شمرده شده است. (تفسیر القمی، ج 1، ص 82) در فرهنگ قرآن آرامش و سکینه قلبی در خانواده، اولین عنصر زندگی خانوادگی و فلسفه تشکیل خانواده به شمار آمده است. قرآن کریم می‌فرماید: «و از نشانه‌های او است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در پرتو آنها سکونت (آرامش) یابید و بین شما مودت و رحمت قرار داد. همانا در آن نشانه‌هایی است برای قومی که تفکر می‌کنند»(روم- 21).

4- احساس صمیمیت

صمیمیت؛ نزدیکی، تشابه و یک رابطه شخصی عاشقانه یا هیجانی با شخص دیگر است،‌ که مستلزم شناخت و درک عمیق از فرد دیگر به منظور بیان افکار و احساساتی است که به عنوان منشأ تشابه و نزدیکی، به کار می‌رود. بنابر احادیث متعدد مومنان اهل نرم‌خویی و ملاطفت و نیکوکاری‌اند.

(عیون الحکم و المواعظ، علی‌ابن محمد لیثی واسطی، ص 143) امام علی(ع) می‌فرماید: «مومن صمیمی است و در آن کسی که نه صمیمی می‌شود و نه می‌شود با او صمیمی شده،‌خیری نیست.(کافی، ج 2، ص 102)

امام کاظم(ع) می‌فرماید: «التودد الی الناس نصف العقل» مودت و دوستی با مردم نصف عقل است.(همان، ج 2، ص 643) لذا براساس آموزه‌های وحیانی تقویت صمیمیت مومنانه از ارکان سبک زندگی اسلامی برای دسترسی به اهداف معنوی و مادی است. امام علی(ع) می‌فرماید: «کن لیناً من غیر ضعف، شدیداً من غیر عنف» نرم باش بدون ضعف، محکم باش بدون خشونت»(غررالحکم و دررالحکم، ج 1، ص 576) یعنی مقصود از صمیمیت، سستی و ضعف نیست، چرا که مومنان در عین نرم‌خویی و صمیمیت و در عین دوری از خشونت و تندخویی، در اجرای اوامر و نواهی الهی قاطع و جدی هستند. پیامبر اکرم(ص) سه چیز را سبب خالص شدن مودت می‌دانند:

1- ملاقات با خوش‌رویی 

2- جاباز کردن برای شخص هنگامی که می‌خواهد کنارت بنشیند 

3- صدا کردنش با محبوب‌ترین نام‌هایش.»(کافی، ج 2، ص 643)

 

5- رفتار محبت‌آمیز

محبت از نیازهای ابتدایی و ضروری تشکیل کانون خانواده است و زندگی جمعی بدون آن دچار نابسامانی‌های فراوان می‌شود. محبت مهم‌ترین عنصر نفوذ در دل دیگران است و انس،‌صمیمیت و تحمل زن و شوهر نسبت به یکدیگر، جز در پرتو آن حاصل نمی‌شود. قرآن کریم محبت را بعد از آرامش عنصر دوم زندگی خانوادگی ذکر می‌فرماید.(روم- 21) این رفتار محبت‌آمیز می‌تواند در قالب‌های کلامی،‌هدیه و سوغات، آراستگی و آرایش و نگاه محبت‌آمیز باشد.

6- تفاهم و همدلی

تفاهم از ریشه فهم و در باب تفاعل است که معمولاً برای معناهای دو طرفه مثل: تعامل، تساوی و تقابل و... به کار می‌رود. بنابراین تفاهم به معنای فهم دو طرفه و متقابل است. در روایات آمده است انسان عاقل زمانی که می‌داند با حرف او مخالفت می‌کنند حرف نمی‌زند. قال الکاظم(ع): ان العاقل لایحدث من یخاف تکذیبه»(تحف‌العقول، ص 390) بلکه اگر موضع او حق باشد سعی می‌کند با حوصله و نرمی طرف مقابل را برای پذیرش آماده کند و او را رشد دهد. امام صادق(ع) می‌فرماید: اذا رأیت من هو اسفل منک بدرجه فارفعه الیک برفق»(کافی، ج 2، ص 45) اهم رویکردهای تفاهم آفرین عبارتند از:

1- مجموعه تصورات مشترک

2- مطلق نبودن دانش‌ها

3- حاکمیت گفتمان و مذاکره

4- پرهیز از سیاست‌بازی

5- ممنوعیت بحث‌های بیهوده

6- نزدیک کردن مبانی اعتقادی و ایمانی

7- ...

 

7- مدارا و سازگاری

سازگاری و مدارا را می‌توان همراهی و موافقت در کارها تعریف کرد. این خصیصه انسانی به قدری حائز اهمیت است که پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «امرتی ربی بمداراهًْ الناس، کما امرنی باداء الفرائض» پروردگارم همان‌گونه که مرا به انجام واجبات فرمان داده، به مدارا کردن با مردم نیز فرمان داده است.(میزان الحکمه، ج 3، ص 239)

همچنین آن حضرت در حدیثی دیگر می‌فرماید: «مداراه الناس نصف الایمان،و الرفق بهم نصف العیش» مدارا کردن با مردم نصف ایمان است و نرمی و مهربانی با آنان نصف زندگی است.(الکافی، ج2، ص 117) اهم مؤلفه‌های سازگاری و مدارا را می‌توان در محورهای زیر نام برد:

1- روحیه کنشگری 

2- انعطاف‌پذیری

3- استفاده مثبت از تحولات

4- مراعات اصل تغافل 

5- طبیعی پنداشتن اختلافات به جای تهدید دانستن آنها 6-...

 

8- اعتماد متقابل
اعتماد به معنی وثوق و تکیه کردن است. بعضی از جامعه‌شناسان جامعه و گروه بدون اعتماد را منتهی به فروپاشی می‌دانند، و برخی منعفت‌بردن در رابطه را سبب تقویت اعتماد تعریف می‌کنند و بعضی دیگر نیز انجام مناسک مشترک و همراهی در رفتارهای ساده را عامل همیشگی و اعتماد متقابل می‌شناسند. اما مومن جز به پروردگارش اعتماد کامل پیدا نمی‌کند. امام علی(ع) می‌فرماید: «لایرجون احد منکم الا ربه» (نهج‌البلاغه- حکمت82) بنابراین انتظارش از بندگان خدا بیش از حد نمی‌شود و گرفتار یأس و شگفت‌زدگی نمی‌شود. با این حال او با متدینان طبق حسن ظن و اعتماد عمل می‌کند، تا با این روش آنها را تکریم کند و پایه‌های جامعه دینی را محکم نماید. اهم مؤلفه‌های تقویت‌کننده اعتماد عبارتند از:

1- رعایت امانتداری در شنیده‌ها

2- تواضع و گفت‌وگو از موضع عادلانه

3- حمایت و هزینه کردن برای مشکلات طرف مقابل

4- تضمین همراهی و ثبات

5- عدالت و انعطاف

6- گذشتن از منافع فردی برای منافع جمعی

7-...

9- احترام متقابل
احترام به معنای حرمت داشتن و محفوظ بودن حریم فرد است، و حرمت به معنای ممنوعیت ورود دیگران به حریم است. زیر پا گذاشتن حریم دیگران در خانواده می‌تواند صمیمیت، محبت و آرامش روانی را برهم بزند، همچنین اگر برای خود هیچ حریمی نگه نداریم، به مرور به شخصیت پیش‌پاافتاده تبدیل می‌شویم و دیگران ما را جدی نمی‌گیرند. لازم است بدانیم که خدای متعال به هیچ وجه به مومنین اجازه نمی‌دهد خود را ذلیل کنند.(کافی، ج5، ص63) چرا که حرمت مومن یکی از پنج حرمت الهی روی زمین است.(همان، ج8، ص107) احترام متقابل ابتدا در مرحله باور و روحیه شکل می‌گیرد و بعد به مرحله کلام و عمل می‌رسد. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «برترین افراد کسانی هستند که به سادگی می‌شود به آنها نزدیک شد و مورد توجه‌شان قرار گرفت(بی‌تکلفند).(همان، ج2، ص102)
10- شادی و تفریح
فضای شاد در خانواده عامل انسجام و جذابیت بوده و کیفیت انجام کارها را افزایش خواهد داد. لذا شادی (مشروع) از یاران عقل و از اخلاقیات پسندیده است.(همان، ج1، ص197) و نشاط در هدایت الهی از ویژگی‌های مومن شمرده شده است.(همان، ج2، ص231) بدین خاطر تفریحات سالم و لذت‌های حلال و مشروع پیشران دیگر امور زندگی محسوب می‌شوند. این رفتارها، عقل و روان و جسم انسان را آرامش می‌بخشند و عامل تقویت ساحات مهم زندگی یعنی عبادت و تلاش برای معیشت خواهند بود.
11- صله رحم و خویشاوندی
صله در لغت به معنای احسان و دوستی آمده است، و مراد از رحم، خویشاوندان و بستگان است(فرهنگ عمید، ص682) صله رحم براساس روایات اعمال را تزکیه، اموال را زیاد، حساب را آسان و بلا را دفع و عمرها را طولانی می‌کند. امام صادق(ع) می‌فرماید: «صله رحم کن حتی با نوشاندن آب، هرچند بهترین چیزی که می‌توانی با آن صله رحم کنی، آزار نرساندن است.(کافی، ج2، ص151، ح9) حضرت در جای دیگر به کسی که خویشاوندانش با او بدرفتاری می‌کنند، اجازه جداشدن از آنها را نمی‌دهند و می‌فرمایند: 
«با کسی که بدی می‌کند خوبی کن، به کسی که تو را محروم کرده اعطا کن، و از کسی که به تو ظلم کرده درگذر که در این صورت خداوند تو را پشتیبانی خواهد کرد.»(همان، ص150)
مؤلفه‌های تقویت‌کننده صله رحم
1- مسائل درون خانوادگی نباید در جمع‌های فامیلی مطرح شود

2- روابط نباید مبتنی بر انتظار و چشمداشت از خویشاوندان باشد

3- در رابطه با خویشاوندان اعتدال را رعایت کنیم

4- احترام والدین خود و والدین همسرمان را به طور ویژه نگه داریم.

12- مدیریت صحیح مصرف
در روایات آمده است، مدیریت مصرف صحیح و دارایی‌ها و هزینه‌ها، انسان را رشد می‌دهد و از افراد پست بی‌نیاز می‌کند.(کافی، ج5، ص88،‌ح6) بنابراین از آنجا که حفظ ایمان متکی بر بی‌نیازی از مخالفان دینی است، مدیریت مصرف صحیح را می‌توان یکی از ارکان حفظ ایمان و از وظایف دینی برشمرد. امام باقر(ع) رأس کمالات انسان را در سه چیز می‌داند:

1- تفقه و شناخت عمیق در دین

2- صبر و استقامت در مشکلات

3- برنامه‌ریزی و مدیریت امر معاش و زندگی(همان، ج1، ص32) مدیریت مصرف صحیح یا «تقدیرالمعیشه» بین دو صفت مذموم سخت‌گیری و اسراف قرار دارد.(همان، ج1، ص54، ح2) الگوی مدیریت مصرف صحیح را باید به فرزندان‌مان انتقال دهیم، تا آنها بتوانند در مسیر اعتدال حرکت کنند و دچار افراط و تفریط نشوند.