۱۳۸۵ - (پاسخ به شبهات ): اعتبارسنجی لیلهًْ الرغائب ۱۴۰۳/۱۰/۱۰
(پاسخ به شبهات ):
اعتبارسنجی لیلهًْ الرغائب
۱۴۰۳/۱۰/۱۰
شبهه: چرا به لیله الرغائب، شب آرزوها می‌گویند و آیا نماز آن و احادیث در فضیلت آن از لحاظ سند معتبر است؟
پاسخ: ماه رجب از ماه‌های بسیار پرفضیلت است. از روایات متعدد که معصومان(ع) درباره ماه رجب بیان کرده‌اند، می‌توان به اهمیت بالای آن پی برد. در روایتی که منسوب به پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) است، اولین شب جمعه ماه رجب را «لیله الرغائب» نامند. بر اساس این روایت، یکی از اعمال این شب نیز «نماز لیله الرغائب» است. بین محدثان و عالمان شیعه و سنی نظرات متفاوتی در اعتبار این روایت وجود دارد؛ برخی این روایت را جعلی دانسته و در نتیجه نماز ذکر شده را هم بدعت می‌دانند و برخی روایت مورد نظر را از جهت سند ضعیف دانسته، در عین حال خواندن «نماز لیله الرغائب» را نیز جایز می‌دانند. از سوی دیگر متأسفانه در سال‌های اخیر، بنا بر یک اعتقاد اشتباه، «لیله الرغائب» را به معنای «شب آرزوها» نامگذاری کرده‌اند. در ادامه به صورت مفصل به تبیین و توضیح مطالب بیان شده در مقدمه پرداخته می‌شود.
الف) متن حدیث
حدیث لیله الرغائب به نقل از «انس بن مالک» بیان شده است؛ وی می‌گوید: پیامبر اکرم (ص) فرمود: رجب ماه خدا و شعبان ماه من و رمضان ماه امت من است. سپس حضرت فضیلت‌های این ماه را چنین بر شمرد:
هر کس همه این ماه را روزه بدارد سه چیز برای او بر خداوند لازم می‌شود: همه گناهان گذشته‌اش را می‌آمرزد، در باقی مانده عمر، او را از گناه حفظ می‌کند و برای او امانی از تشنگی در روز ترس بزرگ (قیامت) می‌باشد.
شخص ناتوانی برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا، من قادر بر روزه گرفتن تمام این ماه نیستم؛ حضرت فرمود: روز اول، وسط و آخر را روزه بگیرد،چون خداوند کار نیک را ده برابر می‌کند؛ اما از نخستین شب جمعه این ماه غفلت نکنید که فرشتگان آن را «لیله الرغائب» نامند.
پیامبر اکرم (ص) در ادامه سخن خویش فضائل این شب را نیز چنین بیان می‌فرمایند: در این زمان فرشته‌ای در آسمان‌ها و زمین نباشد، مگر آنکه در اطراف کعبه جمع شوند و خدا بر آنان وارد شود و گوید: «ای فرشتگان من، هر چه می‌خواهید از من درخواست کنید» آنان می‌گویند: پروردگارا حاجت ما این است که روزه داران ماه رجب را بیامرزی. خدای عزوجل می‌فرماید: آنان را آمرزیدم. سپس رسول خدا علاوه‌بر «لیله الرغائب» نمازی را برای این شب سفارش می‌کند که در کتاب‌های حدیثی شیعه و سنی به «صلاه الرغائب» مشهور است. حضرت فرمودند: هر کس نخستین پنجشنبه ماه رجب را روزه بگیرد و مابین نماز مغرب و عشاء دوازده رکعت نماز دو رکعتی بخواند به این صورت که در هر رکعت یک مرتبه «سوره حمد» و سه مرتبه «سوره انا انزلناه» و دوازده مرتبه «سوره قل هوالله احد» بخواند و بعد از نماز، هفتاد مرتبه «صلوات» فرستاده و سپس به سجده رود و هفتاد مرتبه بگوید: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَهِ وَ الرُّوحِ» سپس بعد از سجده، هفتاد مرتبه بگوید: «رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیُّ الْأَعْظَمُ» دوباره به سجده رود و هفتاد مرتبه بگوید: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَهِ وَ الرُّوحِ» و در همان سجده از خدا حاجت خود را طلب کند، حاجتش برآورده می‌شود.
حضرت در ادامه فضائل بسیاری مانند: بخشش تمام گناهان، شفاعت از هفتاد نفر و... برای کسی که این نماز را بخواند، بیان می‌کند؛ این نماز در شب اول قبر با نیکوترین صورت و روی گشاده و زبان فصیح به آن شخص بشارت می‌دهد و مونس او در قیامت می‌شود.(1)
ب) منابع این روایت و موافقین «صلاه لیلة الرغائب»
در بین منابع شیعه، قدیمی‌ترین کتابی که به بیان فضیلت اولین شب جمعه ماه رجب و اعمال آن پرداخته، کتاب «مفید العلوم و مبید العموم» منتسب به شخصی به نام «محمد بن عباس خوارزمی» است که این روایت را بدون سند و منبع نقل کرده است(2) و سپس سید بن طاووس در کتاب «اقبال الاعمال» (3) بدون ذکر سند و پس از وی ابن باقی در کتاب «اختیار المصباح الکبیر» نیز روایت را بدون ذکر سند آورده است.(4) سپس علامه حلی در اجازه کبیرش به بنی زهره با ذکر سند خود تا روایت، به نقل آن پرداخته (5) و در کتاب منهاج الصلاح، آداب نماز لیله الرغائب را از قول جابر بن یزید جعفی آورده است.(6) همچنین در قرن‌های بعدی عالمان و محدثانی مانند کفعمی، شیخ حر عاملی، شیخ عباس قمی و... این روایت را ذکر کرده‌اند.(7) ظاهراً در بین اهل سنت نیز قدیمی‌ترین منبعی که این روایت را ذکر کرده، کتاب «احیا علوم الدین» امام محمد غزالی در قرن پنج هجری قمری است؛ غزالی بعد از ذکر روایت می‌گوید: در نظر من این نماز مستحب است، چرا که در طول سال‌ها تکرار شده... و مردم سرزمین قدس بر آن مواظبت کرده‌اند و به همین خاطر ترجیح دادم آن را بازگو کنم.(8)
ج) مخالفین با «صلاه لیلة الرغائب»
در مقابل افرادی که این روایت را ذکر و توصیه به خواندن «صلاه لیله الرغائب» کرده‌اند، علما و حدیث پژوهان متعدد دیگر از شیعه و سنی به این روایت خدشه کرده‌اند. برخی از علمای شیعه معتقدند که این نماز از طریق اهل سنت وارد کتاب‌های شیعه شده است. علامه مجلسی در کتاب «زاد المعاد» بعد از اینکه اجمالاً نماز هر شب ماه رجب را بیان می‌کند، می‌نویسد: «بعضی از نمازهای ذکر شده - برای شب‌های ماه رجب- طولانی است و باید بین نماز مغرب و عشا خوانده شود و ناچار بعد از داخل شدن وقت نماز عشا خوانده می‌شود و این خالی از اشکال نیست، به این جهت و به دلیل عامی بودن سند، نماز لیله الرغائب را در این رساله ذکر نکردم.»(9)
مرحوم علامه محمد تقی شوشتری نیز این حدیث را به دلیل اینکه اهل سنت آن را نقل کرده‌اند، غیر معتبر و غیرقابل اعتماد می‌داند.(10)
آیت‌الله فاضل لنکرانی در جواب سؤال از مستحب بودن «نماز لیله الرغائب» در اولین شب جمعه از ماه رجب و روزه روز پنجشنبه قبل از آن می‌گوید: «فضیلت لیله الرغائب و روزه روز پنجشنبه قبل از آن را، علامه مجلسی در اجازه علامه به بنی زهره و از کتاب اقبال روایت کرده است که در اعتبار هر دو روایت تأمل و اشکال است و لذا حکم به استحباب نماز لیله الرغائب و روزه روز قبل از آن مشکل است.»(11) در میان محدثان و علمای اهل سنت نیز برخی این حدیث را نپذیرفته‌اند به عنوان مثال: «ابن‌اجوزی» بعد از نقل حیث با متنی شبیه آنچه سید بن طاووس نقل کرده است، می‌گوید: «این حدیث به نام رسول خدا (ص) جعل شده است و ابن جهیم متهم به این جعل است که او را دروغگو می‌دانند» ایشان در ادامه می‌گوید: «واضع این حدیث از بدعت‌گذاران است».(12) همچنین ابن اثیر از دیگر علمای اهل سنت است که این حدیث را جعلی می‌داند(13) ابن حجر هم سند حدیث را ضعیف می‌داند(14)«نووی» در شرح صحیح مسلم می‌نویسد: نماز لیله الرغائب بدعت و نتیجه آن، گمراهی و جهالت است و در آن امور غیرمشروع و ناپسند روشن و واضحی است.(15)
د) وجه جمع بین دو نظریه
بنابراین، تعابیر بیان شده از عالمان و محدثان شیعه و سنی به سه دسته کلی تقسیم می‌شود: 1. برخی، این حدیث را پذیرفته و حکم به جواز و استحباب خواندن این نماز داده‌اند. 2- عده‌ای این حدیث را جعلی دانسته و قائل به بدعت «صلاه لیله الرغائب» شده‌اند. 3. برخی دیگر این حدیث را نامعتبر دانسته، اما عمل کردن به آن را نیز به قصد رجاء جایز می‌دانند.
به نظر می‌رسد از مجموعه سخنان چنین بتوان برداشت کرد که تنها اشکال این حدیث، ضعف سندی آن است و دلیلی بر جعلی بودن آن وجود ندارد. به عبارت دیگر هر چند از جهت سند ضعیف است، اما ضعف سند دلیل بر جعلی بودن و کذب نیست، بلکه باید گفت صحت روایت یاد شده ثابت نشده است. در نتیجه بر اساس «ادله تسامح در سنن» تا زمانی که یقین به بطلان آن روایات مستحبه نباشد، می‌توانیم به محتوای آن عمل کنیم. «ادله تسامح در سنن» عنوانی است برای مجموعه روایاتی که می‌گویند هر عبادت مستحبی که از پیامبر (ص) و ائمه(ع) وارد شده است، اگر کسی به آن عمل کند امید است به ثواب‌های وعده داده شده بر آن عبادت برسد؛ بنابراین می‌توان گفت که این نماز را باید به قصد رجا و امید به ثواب و پاداش وعده داده شده در روایت به جا آورد.
ه) معنای واژه رغائب
یکی از کلمات کلیدی در فهم این حدیث، معنای واژه «رغائب» است. در میان عوام و برخی خواص مشهور است که «رغائب» به معنای آرزوهاست. به همین دلیل در سال‌های اخیر، بین مردم «لیله الرغائب» به شب آرزوها شهرت یافته است. وجود رسانه‌ها نیز در ترویج این نظر تأثیر زیادی داشته است به گونه‌ای که دیگر عموم مردم، شب جمعه نخست ماه رجب را به شب آرزوها می‌شناسند. البته در توضیح شب آرزوها نیز بیشتر به بیان درخواست‌های دینی از خداوند اشاره می‌شود که در حقیقت، این نوع درخواست، همان دعا است نه آرزو.
در کتاب‌های لغت، «رَغائب» به معنای آرزو معنا نشده است بلکه به عطا و بخشش فراوان و بزرگ.(16) و یا اموال نفیس و ارزشمند که مطلوب همه است و همگان به آن تمایل دارند(17) و یا به معنای عطای بسیار به جهت مطلوبیت و یا به جهت زیادی و وسعت آن است «رغیبه» گفته می‌شود(18) و جمع آن َرغائب است. گاه به معنای ثواب عظیم نیز به کار می‌رود (19) و لیله الرغائب را نیز به این جهت چنین نامیده‌اند که در این شب خداوند به هر آن که بخواهد، بسیار عطا کند. (20) به عبارت دیگر «رَغائب» به معنای ثواب مورد رغبت و امید است.(21) طریحی می‌گوید: نماز رغائب یعنی نمازی که برای آن ثواب زیادی امید می‌رود و آن نمازی است که در نخستین جمعه ماه رجب به جای آورده می‌شود.(22) ابن اثیر نیز می‌گوید اینکه گفته شده است دو رکعت نماز نافله صبح را از دست نده که در آن رغائب است، منظور از رغائب، ثواب عظیم
است. (23)
بنابراین معنای «رَغائب» هیچ ارتباطی با آرزوها ندارد، بلکه به رغبت‌ها، اشتیاق‌ها، بخشش‌ها و عطاهای بزرگ و فراوان و همچنین ثواب عظیم و بزرگ اطلاق می‌شود و در هیچ کجا در لغت عرب به معنای آرزو به کار نرفته است.به عبارت دیگر «لیله الرغائب» یعنی شبی که میل و توجه به عبادت و بندگی در آن فراوان است و بندگان خوب و شایسته خداوند در این شب اشتیاق زیادی به رفتن به در خانه خدا و ارتباط و انس با معبود خویش دارند. نیز شبی است که در آن عطاء و بخشش خداوند فراوان است و بندگان مخلص خداوند با روآوردن به بارگاه قدس ربوبی و خاکساری در برابر عظمت حق، شایسته دریافت انعام و عطا و بخشش بیکرانه حق می شوند.
مقالات برای مطالعه بیشتر:
- طیب حسینی، سید محمود، مقاله: بررسی اعتبار روایت «لیله الرغائب» و تحقیق در معنای رغائب، مجله: حدیث پژوهی، شماره 19، 1397 ش.
- ژیان، فاطمه، مقاله: بررسی و داوری ادله بی‌اعتباری روایت لیله‌الرغائب، مجله: علوم حدیث، دوره 25، شماره 1، 1395 ش.
پی‌نوشت‌ها:
1. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1404 ق، ج 104، ص 123-126. 2. خوارزمی، محمد بن عباس، مفید العلوم و مبید الهموم، بیروت: المکتبه العصریه، 1418 ق، ص 171. 3. سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنه، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ دوم، 1409 ق، ج 2، ص 632. 4. ابن باقی قرشی، علی بن الحسین، اختیار المصباح الکبیر، قم: مکتبه العلامه المجلسی، 1390 ش، ج 2، ص 229. 5. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1404 ق، ج 95، ص 395. 6. حلی، حین بن یوسف (علامه حلی)، منهاج الصلاح فی اختصار المصباح، قم: انتشارات علامه مجلسی، 1420 ق، ص 457. 7. کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الامین، بیروت: مؤسسه الاعلمی، 1418 ق، ص 69؛ شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، محقق/مصحح: مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1409 ق، ج 8، ص 98. 8. غزالی، محمد، احیا علوم الدین، بیروت: دارالکتاب العربی، بی‌تا، ج 1، ص 203. 9. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی، زاد المعاد، محقق / مصحح: اعلمى، علاءالدین، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1423 ق، ص 42. 10. شوشتری، محمدتقی، النجعه فی شرح اللمعه، تهران: کتاب فروشی صدوق، 1406 ق، ج ۳، ص 103. 11. فاضل لنکرانی، جامع المسائل، قم: امیر، 1383 ش، ج ۲، ص ۱۷۲. 12. ابن جوزی، جمال‌الدین، الموضوعات، مدینه: المکتبه السلفیه، 1966 م، ج ۲، ص ۱۲۶. 13. ابن اثیر، مبارک بن محمد، جامع الاصول فی احادیث الرسول، بیروت: دارالفکر، 1420 ق، ج ۶، ص ۱۵۴. 14. ابن حجر عسقلانی، جمال‌الدین احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت: مؤسسه الأعلمی، 1390 ق، ج 4، ص 255. 15. نووی، محی‌الدین، شرح صحیح مسلم، بیروت: دارالکتاب العربی، 1407 ق، ج ۸، ص ۲۰. 16. ابن فارس، احمد، معجم المقاییس اللغه، محقق/مصحح: عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1404 ق، ج 2، ص 416. 17. زمخشرى، محمود بن عمر أساس البلاغه، بیروت: دار صادر، چاپ اول، 1979 م، ص 239. 18. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق/مصحح: جمال‌الدین میرداماد، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع-دار صادر، چاپ سوم، 1414 ق، ج 1، ص 422. 19. ابن ابی شامه، عبدالرحمن بن اسماعیل، الباعث علی انکار البدع و الحوادث، مکه: مکتبه النهض الحدیثه، 1401، ج 1، ص 42. 20. حقى بروسوى اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت: دارالفکر، بی‌تا، ج 5، ص 520. 21. مدنی، سید علی‌خان، الطراز الاول، مشهد: مؤسسه آل البیت، 1384 ش، ج 2، ص 71-72. 22. طریحی، فخرالدین، مجع البحرین، تهران: مرتضوی، 1375 ش، ج 2، ص 72. 23. ابن اثیر مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، محقق: طناحى محمود محمد، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1367 ش، ج2، ص 238.