۱۳۸۸ - حسین سروری : فدیـه در قیـامت ۱۴۰۳/۱۰/۱۲
فدیـه در قیـامت
۱۴۰۳/۱۰/۱۲
حسین سروری
اصطلاح شناسی فدیه
فدیه، حفظ انسان از گرفتاری و ناگواری به وسیله چیزی است که عوض آن می‌دهد.(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 627 ذیل واژه فدی) یکی از پرکاربردترین مصادیق فدیه، دادن مالی برای نجات و رهایی اسیران جنگی است
(المصباح، الفیومی، ج 1 و 2، ص 465) که در گذشته تاکنون وجود داشته است.
فدیه در اصطلاح فقهی اسم از فداء به معنای بدل که به واسطه آن، انسان از امر مکروه رهایی می‌یابد و عوض از خون بوده که در اسلام با گرفتن فدا، از قتل برخی از اسیران جنگی منصرف می‌شدند.(فرهنگ معارف اسلامی،، ج 2، ص 1397)
تعریف فدیه از نظر لغت و اصطلاح با هم در تضاد نیست. در فرهنگ قرآن نیز در همان معنای عام و گسترده به کار رفته و سازگار با همه آنهاست.
البته در قرآن، افزون بر واژه فدی و مشتقات آن، واژگانی چون عدل نیز در همین معنا به کار رفته است که در تحلیل موضوع از آنها نیز بهره گرفته می‌شود.
مصادیق قرآنی فدیه
قرآن موارد چندی را به عنوان مصادیق فدیه بر شمرده است که در این‌جا به آنها اشاره می‌شود.
خداوند در آیه 70 سوره انفال و نیز 4 سوره محمد از جواز گرفتن فدیه در مقابل آزادسازی اسیران جنگی سخن به میان می‌آورد.
البته آیه 67 سوره انفال به این نکته توجه می‌دهد که مسلمانان نباید از همان آغاز جنگ در اندیشه اسیرگرفتن برای دستیابی به فدیه باشند، بلکه لازم است تا از هرگونه اسیر گرفتن پیش از سرکوب کامل دشمن خودداری کنند؛ چرا که سرگرم شدن به اسیرگرفتن می‌تواند بخش بزرگی از توان جنگی مجاهدان را به خود مشغول دارد و فرصت سرکوب دشمن از دست برود و یا دشمن بر ایشان چیره شود. بر این اساس، هر گونه اسیرگرفتن پیش از تسلط کامل و از میان بردن قدرت دشمن، امری بر خلاف عقل و شریعت می‌باشد و باید از آن اجتناب کرد.
از آنجا که برخی از مجاهدان در اندیشه فدیه گرفتن بودند، این هشدار همراه با نوید جبران از سوی خداوند می‌شود تا مجاهدان در هنگام جنگ تنها در اندیشه پیروزی باشند و ذهن و توانشان مصروف اسیرگرفتن نشود.
از دیگر موارد، فدیه در حج است. خداوند در آیه 196 سوره بقره از روزه، صدقه و یا قربانی، به عنوان فدیه تراشیدن سر پیش از قربانی در حج در صورت بیماری و اذیت سخن می‌گوید. به این معنا که حاجی در صورتی که سر خود را پیش از قربانی کردن در حج تراشید، می‌بایست کارهایی را به شکل تخییری به عنوان فدیه این عمل انجام دهد که عبارت از روزه گرفتن، صدقه دادن وقربانی کردن است.
فدیه در طلاق نیز در آیه 229 سوره بقره بیان شده است. به این معنا که جایز است تا زن به شوهر خویش در مقابل طلاق فدیه‌ای بدهد. البته این زمانی است که زن می‌ترسد که بر خلاف حدود الهی رفتار شود.
از دیگر مصادیق فدیه می‌توان به وجوب اعطای فدیه در صورت طاقت فرسا بودن روزه برای روزه‌دار یاد کرد که در آیاتی از جمله 183 و 184 سوره بقره تبیین شده است. خداوند در این آیات بیان کرده که روزه‌داران معذور برای هر روز که روزه نگرفتند می‌بایست یک مد طعام به عنوان فدیه یا همان کفاره بدهند. (کافی، ج 4، ص 116، حدیث 5) البته اعطای فدیه بیش از مقدار تعیین شده به عنوان یک عمل خیر نیز تایید شده است. این یک مد طعام باید از سوی روزه‌خوران معذور، به مسکین داده شود.
از دیگر موارد فدیه می‌توان به فدیه در قیامت اشاره کرد.
خداوند در آیاتی چند از جمله آیات 47 و 48 و 123 و 123 سوره بقره از عدم پذیرش هرگونه فدیه در قیامت سخن به میان می‌آورد، تا این‌گونه مردمان را وادار سازد که به کتب آسمانی از جمله قرآن و پیامبر(ص) ایمان آورند.
هشدار و تهدید به عدم پذیرش فدیه در قیامت از آن روست که برخی از یهودیان بر این باور بودند که می‌توانند با دادن فدیه، از آتش دوزخ در امان باشند(بقره، آیات 47 و 48) و یا ظالمانی گمان می‌کردند که با اعطای مال خویش می‌توانند از آتش دوزخ برهند.(یونس، آیه 54 و زمر، آیه 47 و مائده، آیات 36 و 37 )
فلسفه فدیه
با نگاهی به موارد جواز دادن و گرفتن فدیه می‌توان دریافت که انسان فدیه می‌دهد تا یا از اسارت و بردگی رهایی یابد(بقره، آیات 83 و 85 و نیز انفال، آیه 70 و محمد، آیه 4) یا اینکه برای رهایی از عقد ازدواج و جواز گسستن آن از سوی زن پرداخت می‌شود(بقره، آیه 229) و یا اینکه فدیه پرداخت می‌شود تا جبران عملی اشتباه و خلاف حکم اسلام(بقره، آیه 196) و یا جبران عدم انجام واجبی (بقره، آیات 183 و 184) باشد.
در همه این موارد فدیه، برای حفظ انسان از گرفتاری و ناگواری به وسیله چیزی به نام عوض بوده است؛ چرا که هر یک از این کارها برای این انجام می‌شود تا عوض کاری باشد که می‌بایست در اصل انجام پذیرد ولی شخص با دادن عوض، خود را از اصل انجام عمل و یا آثار و تبعات و مشکلات آن در امان قرار می‌دهد.
عدم پذیرش فدیه در قیامت
هشدارهای قرآنی نسبت به عدم وجود عوض و فدیه در قیامت برای اعمال و عقایدی که می‌بایست انسان در دنیا بدان ایمان آورده و انجام دهد، به معنای این است که انسان لازم است ایمان و اعمال صالح را در دنیا برای خود فراهم آورد تا در قیامت از آن سود برد و اینکه برای ایمان و عمل صالح در دنیا هیچ عوض و فدیه‌ای در آخرت نیست تا انسان آن را ارائه دهد.
خداوند در آیه 11 سوره معارج بیان می‌کند که گناهکاران حاضرند به جای رفتن به دوزخ فرزندان خویش را فدیه و عوض قرار دهند تا این‌گونه از آتش دوزخ برهند و یا اینکه برخی حاضرند تا برادران خویش را برای نجات از عذاب در قیامت فدیه قرار دهند(معارج،آیات 11 و 12)
شگفت اینکه در همین آیات مجموعه‌ای از امور به عنوان فدیه از سوی گناهکاران در قیامت مطرح می‌شود که شامل مال و زن و فرزند و برادر و هر آن چیزی می‌شود که به نظر آنها می‌توان با دادن آن از عذاب دوزخ رهایی یافت، در حالی که خداوند همه این موارد را مردود می‌داند و به عنوان فدیه و عوض نمی‌پذیرد، چرا که هیچ چیزی نمی‌تواند جایگزین ایمان و عمل صالح دنیوی در آخرت باشد.
بر این اساس هر کسی باید برای نجات خویش از آتش دوزخ در قیامت درهمین دنیا با ایمان و عمل صالح خود را مجهز کند و با این کار فدیه برای خود تهیه نماید، چرا که هیچ چیزی نمی‌تواند فدیه ایمان و عمل صالح در قیامت قرار گیرد.(همان و نیز رعد، آیات 16 و18 و زمر، آیه 47 و یونس،آیه 54 و حدید،آیه 15 )
با توجه به آنچه گفته شد معلوم می‌شود که فدیه دادن در قیامت امری منتفی و محال است و انسان گمان نکند چون در دنیا با پرداخت مالی و یا امر دیگر خود را از اسارت و بردگی و مرگ نجات می‌دهد در قیامت نیز می‌تواند با دادن فدیه و عوضی خود را از عذاب الهی برهاند، چرا که تنها عامل رهایی و فدیه واقعی در آخرت همان ایمان و عمل صالح وی است و هیچ چیز دیگری نمی‌تواند جایگزین آن شود.
لازم است انسان در دنیا با بهره‌گیری از آموزه‌های قرآنی و تقویت ایمان و عمل صالح در مسیری گام بردارد که بتواند در آخرت از خشم الهی و دوزخ در امان باشد؛ چرا که در آخرت هیچ چیزی را نمی‌توان فدیه و عوض ایمان وعمل صالح دنیوی قرار داد؛ زیرا انسان در آخرت همان نسخه‌ای است که خود با ایمان و عمل خویش به‌وجود آورده است؛ یعنی هر اندیشه و عمل ما چیزی از ما را در صورت برزخی و اخروی می‌سازد که با آن در آخرت محشور و برانگیخته می‌شویم و نامه اعمال ما همان تجسم اعمال در آخرت است که با نرم‌افزار و سخت‌افزار ایمان و عمل خود در دنیا ساخته ایم.
از آنجا که هر کسی خود نسخه واقعی و اخروی خود را با نرم‌افزار ایمان و سخت‌افزار عمل می‌سازد، در آخرت نمی‌توان هیچ تغییری در آن ایجاد کرد و همین سازه‌های ماست که در آخرت آشکار می‌شود و وضعیت ما را اعلام می‌کند، بنابراین فدیه و عوضی نمی‌توان از خود قرار داد.
این‌گونه است که اصولا آخرت نمی‌تواند عوض‌بردار باشد و فدیه در آن معنا و مفهومی ندارد.
هر کسی اگر بخواهد فدیه و عوضی در آخرت داشته باشد باید با اعمال و ایمان خویش در دنیا آن عوض را پدید آورد؛ چرا که آخرت زمان برداشت ایمان و عمل است نه مکان و زمان انجام عمل.