دانشمندان علم اخلاق و عرفا که از آموزه‌های وحیانی قرآن و عترت الهام گرفته‌اند، برای مبارزه با نفس و تهذیب و تزکیه آن راهکارهای مختلفی ارائه داده‌اند که در اینجا به چند نمونه اهم آن اشاره می‌کنیم:
1- الگوی اول
بعضی از نویسندگان محورهای اصلی مبارزه با نفس را در سه امر خلاصه کرده‌اند: 1- ایمان به مبدأ و معاد: توجه به مبدأ و معاد از روی ایمان و اخلاص و معرفت، هرگونه زمینه رشد و تقویت خودخواهی و مفاسد حاصله از آن را در درون انسان از بین می‌برد و او را تسلیم فرمان خدا و اطاعت از او می‌کند. 2- ایجاد تعادل در امیال: پرهیز از هرگونه افراط و تفریط و التزام به اوامر و نواهی الهی در تمامی زمینه‌ها، در واقع راهکار عملی برای ایجاد تعادل در بین امیال گوناگون و جلوگیری از رشد بی‌رویه خودخواهی و هوای نفس انسان است. 3- مبارزه با مظاهر خودخواهی: مبارزه مستقیم با آثار و مظاهر خودخواهی و هواهای نفسانی و رذایل اخلاقی از قبیل: حسد، کینه، جاه‌طلبی و تکبر و غرور و... می‌تواند نفس اماره و سرکش انسان را مهار کند.
2- الگوی دوم
بعضی دیگر از بزرگان علم اخلاق برای مبارزه با نفس و تزکیه و تهذیب آن راهکارهای دیگری را ارائه کرده‌اند: 
1- پیشگیری
رعایت بهداشت روانی و پیشگیری از گناه و اخلاق زشت بهترین و سهل‌ترین راهکار تهذیب نفس می‌باشد.
2- ترک دفعی
اگر نفس به گناه آلوده شد، نوبت به پاک‌سازی می‌رسد، که بهترین روش پاک‌سازی،‌انقلاب درونی و ترک دفعی و کلی گناه و آلودگی به رذایل اخلاقی است.
3- ترک تدریجی
اگر همت و توان ترک دفعی گناهان را نداریم،‌می‌توانیم تصمیم بگیریم این عمل را تدریجاً انجام دهیم. نخست به عنوان آزمون از ترک یک یا چند گناه آغاز کنیم، و آن قدر ادامه دهیم تا بر نفس اماره پیروز گردیم.
3- الگوی سوم
راهکارهای دیگری را که برخی از عالمان اهل سلوک برای مبارزه با نفس و تزکیه و تهذیب آن ارائه داده‌اند، به صورت فهرست اهم آن عناوین را مطرح می‌کنیم: 1- خودشناسی 2- خودآگاهی و احساس مسئولیت (یقظه) 3- خداآگاهی‌(تذکر) 4- سیر در آفاق و انفس (تفکر و تدبر) 5- دوستی و دشمنی برای خدا 6- علم به شرایع و احکام 7- انتخاب دوستان صالح 8- پرهیز از محرمات (غیبت، دروغ، سخن چینی،‌ تهمت، مسخره کردن و...) 9- عمل به مستحبات و ترک مکروهات 10- توبه و استغفار 11- انجام واجبات 12- انجام گام‌های مرابطه، مراقبه،‌ محاسیه و معاتبه 13- نیت پاک و اخلاص 14- ریاضت و مجاهدت با نفس 15- خدمت به بندگان خدا 16- توکل و اعتماد به خدا 17- خوش رفتاری با مردم (صلحه رحم، عیادت بیمار، رعایت حقوق و حفظ حریم دیگران، عفو و اغماض، وفای به عهد و... 18- رعایت آداب و سنن در تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی

مراحل مبارزه با نفس از دیدگاه امام خمینی(ره)
امام راحل در کتاب اربعین خود برای مبارزه با نفس، مراحل هشتگانه‌ای را مطرح فرموده‌اند که عبارتند از:
1- یقظه
یقظه یعنی بیداری و تنبه و خروج از غفلت و خودفراموشی که بدون آن آدمی هیچگاه به فکر تزکیه نفس و خودسازی نخواهد افتاد. یقظه یعنی بیداری از خواب غفلت و احساس مسئولیت به اینکه جهان هستی و انسان بیهوده آفریده نشده است، که خدا متعال می‌فرماید: «آیا گمان می‌کنید که ما شما را بیهوده آفریده‌ایم و شما به ما باز نمی‌گردید؟» (مومنون- 115)
2- تفکر و تدبر
نقطه آغازین تفکر بعد از یقظه، دقت و تدبر و نظر در آیات آفاتی و انفسی است که توجه به آنها نفس انسان را خاضع و به سپاس وا می‌دارد. و نیز تفکر درباره سرنوشت انسان و وظیفه‌ای که در برابر خدا دارد که هدف زندگی چیست؟ و مقصد نهایی حیات کجاست؟ و به کجا خواهیم رفت؟
3- عزم و اراده
مرحله سوم بعد از یقظه و تفکر عزم و اراده بر انجام واجبات و ترک محرمات و جبران مافات و پایداری و استقامت در راه حق و حقیقت است که بدون عزم و اراده، انسان به هیچ یک از اهداف و مقامات نخواهد رسید.
4- مشارطه
مرابطه در لغت به معنای به یکدیگر پیوستن، مراتب خود بودن،‌و پیوسته نگران احوال خویش بودن است که دارای چهار مرحله است. یکی از آنها مشارطه است که آن را معاهده نیز می‌گویند. یعنی شرط و تعهد انسان بر ترک معصیت و انجام تکالیف و وظایف و ایفای مسئولیت‌ها و پای‌بندی به عهد و پیمان خود 
5- مراقبه
مرحله دوم از مراحل مرابطه مراقبه است که انسان باید پس از مشارطه در تمامی اوضاع و احوال مراقب خود باشد، و خدا را فراموش نکند.
6- محاسبه
محاسبه یعنی حسابرسی و بازنگری نسبت به گذشته و تعهد نسبت به آینده
7- تذکر و یادآوری
یعنی به یاد عضمت پروردگار بودن و نعمت‌های او را متذکر شدن و توجه به اینکه انسان در محضر خداست و باید از گناه بپرهیزد.
8- معاتبه
یعنی انتقاد از خویشتن؛ پس از فراغت از محاسبه و بازنگری در اعمل روزانه و دادخواهی از خود در محکمه وجدان و مقصر دانستن خود نوبت به معاتبه می‌رسد.