۱۴۲۳ - (پاسخ به شبهات ): هدیه دادن در سیره امامان معصوم(ع) ۱۴۰۳/۱۱/۱۷
(پاسخ به شبهات ):
هدیه دادن در سیره امامان معصوم(ع)
۱۴۰۳/۱۱/۱۷
شبهه: آیا اهل‌بیت(ع) اهل هدیه دادن بودند و مثلا برای ازدواج یا صاحب فرزند شدن کسی کمک مالی می‌کردند؟
پاسخ: در بررسی انجام‌گرفته، به مورد مشخصی برنخوردیم که اهل‌بیت(ع) برای ازدواج یا صاحب فرزند شدن، به دیگری هدیه داده باشند؛ امّا این کار را میتوان مصداقی از عناوین دیگری در سیره اهل‌بیت در نظر گرفت.
برخی از کارهای نیکو، به‌طور خاص در سیره و سخن اهل‌بیت(ع) مطرح‌شده؛ ولی برخی از کارها، مصداقی از یک عنوان کلّی است. برای بررسی جایگاه هدیه و آداب آن در سیره اهل‌بیت نیز باید به هر دو گونه توجه داشت. اینکه اهل‌بیت به کسی بابت فرزند دار شدن یا ازدواج هدیه نداده باشند، به‌تنهائی دلیل بر این نمیشود که این کار را خارج از سیره آن بزرگواران بشماریم.
با این مقدمه پاسخ سؤال فوق در قالب نکاتی تقدیم می‌شود:
هدیه در اسلام
یکی از سنّتهای اسلامی که روایات بسیاری از پیامبر خدا (صلّی اللّه علیه و آله) و اهل‌بیت(ع) درباره آن به دست ما رسیده، هدیه دادن و پذیرفتن هدیه دیگران است. برای نمونه، پیامبر خدا فرمود: «هدیه دادن، باعث ایجاد محبت می‌شود، دوستی و برادری را ماندگار میگرداند و کینه و کدورت را میزداید. برای یکدیگر هدیه ببرید تا دوستدار یکدیگر بشوید». (1) از امام علی(ع) نیز نقل است که فرمود: «اگر به برادر مسلمان خود هدیهای بدهم که به کارش بیاید، برایم خوش‌تر از آن است که به همان اندازه صدقه بدهم.»(2)
در مقابل، به پذیرفتن هدیه نیز توصیه‌شده و ازجمله، بر اساس حدیثی از رسول خدا (ص)، «یکی از گونههای احترام نهادن فرد به برادر دینیاش، این است که هدیه او را بپذیرد و از همان چیزی که نزد خود دارد نیز به او هدیه بدهد؛ ولی برای هدیه دادن به او، خود را به‌زحمت و تکلف نیندازد.» (3) از قسمت اخیر حدیث پیدا است که هدیه باید به‌اندازه توان فرد باشد و هدیه گرانقیمتی که فرد برای تهیه آن به دردسر بیفتد، مطلوب نیست.
انگیزه افراد از هدیه دادن هم متفاوت نیست. بر اساس روایتی از رسول خدا(ص) هدیه، گاهی برای جبران کار خوب دیگران است و گاهی برای بده بستان است (با توقّع کاری از طرف مقابل انجام می‌شود که اگر جنبه رشوه داشته باشد، حرام است) و گاهی هم فقط برای خدا است. (4)
مناسبت هدیه
آنچه از مجموع احادیث و سنّت پیامبر به دست میآید، این است که هدیه دادن، مناسبت خاصی نیاز ندارد و مؤمنان در هر زمان و شرایطی که بتوانند دل یکدیگر را با هدیه دادن شاد کنند، خوب است و آثار مثبتی دارد. البته در برخی موارد خاص، به هدیه دادن توصیه‌شده است؛ (مانند بخشیدن مهریه به مرد توسّط زوجه مخصوصاً قبل از عروسی، (5) هدیه دادن در روز عید غدیر، (6) هدیه آوردن در بازگشت از سفر(7) که به آن سوغات میگوییم) ولی گذشته از این موارد خاص و اندک، در آیات و روایات، مناسبت خاصی (مانند ازدواج یا تولّد فرزند) برای هدیه دادن ذکر نشده و این موضوع، به خود فرد بستگی دارد که به چه مناسبتی و یا در چه موقعیتی، به دیگری هدیه بدهد. ناگفته پیدا است که آداب و رسوم اجتماعی و ارزشهای فرهنگی نیز در این زمینه دخیلند.
انگیزه هدیه
بررسی موارد هدیه دادن توسط اهل‌بیت(ع) نشان میدهد که انگیزه آنان در بسیاری از موارد، (8) کمک مالی به فرد نیازمند، مانند کمک مالی امام صادق(ع) به حسن بن علی معروف به «افطس» (9) و یا تشویق فرد بابت کاری پسندیده (مانند سرودن شعری آموزنده، (10) یا آموزش قرآن (11) و...) بوده است؛ بنابراین، مواردی مانند هدیه ازدواج یا هدیه ولادت فرزند را نیز میتوان مصداقی از این سیره اهل‌بیت دانست؛ زیرا معمولاً جوانانی که تازه ازدواج‌کرده‌اند، برای تهیه خانه و وسایل زندگی، نیازمند کمکند. نیز افرادی که تازه صاحب فرزند شدهاند، معمولاً برای تهیه سیسمونی و تأمین برخی از نیازهای کودک، نیاز مالی دارند و دیگران میتوانند با دادن هدیه، به‌صورت کاملاً محترمانه، در تأمین این نیاز مشارکت کنند. به‌علاوه، ازدواج و فرزند‌آوری، دو کار پسندیدهای است که در سیره نبوی و فرهنگ اهل‌بیت، تأکید بسیاری بر آنها شده است. پس میتوان با هدیه دادن به کسانی که تازه ازدواج‌کرده یا صاحب فرزند شدهاند، آنان را به خاطر این عمل صالحشان تشویق کرد و این نیز نوعی «تعاون بر نیکی و تقوا»(12) است.
یکی دیگر از مواردی که مشمول هدایای اهل‌بیت بوده، کمک به افراد بدهکار است، مانند پرداخت بدهی اسامه بن زید توسط امام حسین(ع) و پرداخت بدهی پسرش محمد بن اسامه توسط امام سجاد(ع). (13) در این زمانه که مقدّمات و مراسم ازدواج و تهیه لوازم منزل و نیز زایمانهای پرخرج، بار سنگین بدهی را بر دوش افراد میگذارد، کمک مالی به این افراد یکی از مصادیق کمک به فرد بدهکار هم هست.
نتیجه:
پس اینکه امروزه ایرانیان به مناسبهای مختلفی مانند ازدواج، فرزند دار شدن، خرید خانه، بازگشت از سفر حج و... برای فرد هدیهای به‌عنوان «چشم‌روشنی» میبرند، مبتنی بر آداب‌ورسوم و فرهنگ ما است و توصیه خاصی دراین‌باره وجود ندارد؛ اما همه این موارد، اگر باعث تکلّف (به‌زحمت افتادن) نباشد و تبعات دیگری نظیر چشم‌وهم‌چشمی و تجمل‌گرایی و اسراف و... نداشته باشد، مصادیقی از «هدیه دادن» است که به‌صورت کلی در سیره اهل‌بیت به آن سفارش شده و آثار نیکوی آن نیز ذکرشده است. نیز میتوان این‌گونه هدیهها را به نیت کمک مالی و یا تشویق افراد به کاری نیکو چون ازدواج و فرزند‌آوری و به‌عنوان مصداقی از «همکاری در کار نیک» انجام داد.
پینوشتها:
1. محمدی ریشهری، محمد، میزان الحکمه، قم، انتشارات دار الحدیث، (ویراست دوم)، الطبعه الاولی، 1416 ھ.ق، (دوره پنج‌جلدی) ج 4، ص 3451، ح 21176
(به نقل از: بحارالانوار، ج 77، ص 166، ح 2). 2. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1365 ھ.ش، ج 5، ص 144، ح 12.
3. کلینی، همان‌جا، ص 143، ح 5. 4. کلینی، همان‌جا، ص 141، ح 1. 5. ر.ک: حرّ عاملی، وسائل الشیعه، قم، آل البیت، 1409 ق، ج 21، صص 284 ـ 286 (کتاب النکاح، ابواب المهور، باب 26) 6. در خطبه امیرالمؤمنین در روز عید غدیر ـ که مرحوم مجلسی آن را از سید بن طاووس از امام رضا(ع) نقل کرده ـ آمده است:
«وَ هَبُوا لِإِخْوَانِکُمْ وَ عِیَالِکُم...». (مجلسی، بحارالانوار، بیروت لبنان، مؤسسه الفداء، ج 94، ص 117) 7. محمدی ریشهری، همان، ج 2، ص 1310، ح 8620 (به نقل از بحارالانوار، ج 73، ص 283). 8. برای آگاهی از نمونههای متعدد هدیه دادن در سیره اهل‌بیت، ر.ک: علی دوست خراسانی، نورالله، منابع مالی اهل‌بیت، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ دوم، 1397، فصل دوم، صص 33 ـ 75. 9. ر.ک: علی دوست خراسانی، همان، صص 62 ـ 63. 10. مانند هدایای اهل‌بیت به شاعرانی چون فرزدق، کمیت اسدی و دعل خزاعی. ر.ک: علی دوست خراسانی، همان، صص 41 و 43 و 44. 11. مانند هدیه امام حسین(ع) به عبدالرحمن سلمی که به یکی از فرزندان آن حضرت سوره حمد را آموخته بود. ر.ک: علی دوست خراسانی، همان، ص 57. 12. مائده، آیه 2 13. ر.ک: علی دوست خراسانی، همان، صص 55 و 60.
* مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی