۱۴۲۶ - (پاسخ به شبهات ): معنا و معیار هـوای نفـس ۱۴۰۳/۱۱/۲۰
(پاسخ به شبهات ):
معنا و معیار هـوای نفـس
۱۴۰۳/۱۱/۲۰
شبهه: هوای نفس چیست؟ چرا این‌قدر توصیه شده از هوای نفس دور باشیم؟ آیا خوردن غذای حلالی که به آن میل داریم ایرادی دارد؟ چه مواردی جزء هوای نفس است و چگونه جلوی آن را بگیریم؟
پاسخ: انسان تمایلات و گرایش‌های متعددی دارد که پاسخ به این گرایش‌ها امری طبیعی و لازمه استمرار زندگی مادی اوست.
منظور از پیروی از هوای نفس این است که انسان تمایلات و خواهش‌های نفسانی خویش را بی‌هیچ مهار و کنترلی رها کند. در حقیقت نفس، آن زمان امر‌کننده به بدی می‌شود که حدومرزها را رعایت نکند و تنها راه تشخیص این حد و مرزها تمسک به شرع و عقل است.
معنای هوای نفس
هوای نفس یک اصطلاح اخلاقی است و شامل چیزهایی می‌شود که بین انسان و حیوان مشترک است مانند میل به غذا، میل به آب، غریزه جنسی و.... خداوند در وجود انسان گرایش‌ها و کشش‌های گوناگونی قرار داده است.
اگر تمام هم و غم انسان توجه به این امیال و غرایز بی‌حد و مرز و دریافت لذتی آنی بدون توجه به تأثیرات روحی آن عمل باشد، این همان هوای نفس است؛ اما اگر انسان همان گرایش‌ها و غرایز را با رعایت حد و مرزها پاسخ دهد اینجا دیگر هوای نفسی در کار نیست.
به‌عنوان‌مثال میل به غذا خوردن امر بدی نیست. بلکه یک ویژگی طبیعی است که خداوند برای استمرار حیات در وجود انسان قرار داده است؛ اما اگر همین میل و خواستن به شکل افراطی نمود پیدا کند لازم است تا کنترل شود. خداوند به ما دستور داده تا غذای حلال‌بخوریم؛ پس خوردن غذای حلال حتی از روی میل اشکالی ندارد اما از گرایش به خوردن، موقعی باید اجتناب کنیم که غذا،غذای حلال نباشد؛ در این حالت انسانی که بر نفس خویش مسلط است در برابر حرام توقف می‌کند و آنکه افسار نفس را به دست شیطان داده به حرام راضی می‌شود.
به تعبیر دیگر هوای نفس دارای درجات و مراتبی است که برخی از مراتب آن مذموم نیست و گناه و عقوبتی به همراه ندارد اما تبعیت از برخی درجات دیگر آن عقوبت دارد. به‌عنوان‌مثال وقتی هوا گرم است انسان میل به نوشیدن آب دارد همین میل نوعی هوا و خواهش نفسانی است اما پاسخ به این میل به‌خودی‌خود گناه نیست؛ ولی مثلاً اگر کسی روزه باشد و میل به خوردن آب داشته باشد و بدون در نظر گرفتن وظیفه شرعی خویش مقابل میلش تسلیم شود و در حال روزه آب بنوشد در اینجا این پاسخگویی به میل در دایره هوای نفس مذموم جا می‌گیرد.
نتیجه توجه به هوای نفس
خداوند در قرآن تبعیت از هوای نفس را عامل گمراهی انسان معرفی می‌کند: پس میان خلق خدا به‌حق حکم کن و هرگز هوای نفس را پیروی نکن که تو را از راه خدا گمراه سازد. (1)
راه مقابله با هوای نفس
اسلام برای مقابله با هوای نفس، تزکیه نفس را پیشنهاد داده است. تزکیه نفس دارای دو بعد سلبی و اثباتی است.
منظور از بعد اثباتی این است که انسان زمینه‌های رشد و نمو روحی خویش را فراهم آورد و منظور از بعد سلبی این است که عوامل و پیش‌زمینه‌ها و موانع مخرب در رشد روحی را از میان بردارد. هدف ارسال رسل و انزال کتب نیز تزکیه معرفی‌شده است. همان‌گونه که خداوند در قرآن می‌فرماید: خدا کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می‌خواند و آنها را تزکیه می‌کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد. (2)
در مسیر تزکیه ٔ نفس همواره جنگی میان بایدها و نبایدها درمیان است. ازیک‌طرف خداوند گرایش‌ها و امیالی را در وجود انسان قرار داده و او همواره تمایل به زیاده‌خواهی دارد و از سوی دیگر عقل انسان او را از زیاده‌روی در لذت‌ها بازمی‌دارد. به همین دلیل اگر شخص اهل رعایت و کنترل نباشد خواهش‌های نفسانی‌اش به افراط خواهد گرایید.
نتیجه:
خوردن غذای حلال از روی میل تبعیت از هوای نفس نیست و اگر گاهی برخی از علمای اخلاق دستوری هم برای اجتناب از میل حلال می‌دهند تنها دستوری است اخلاقی آن‌هم با در نظر گرفتن شرایط و ضوابط و نه برای همه بلکه برای آنها که گام در مسیر تزکیه نفس می‌گذارند و می‌خواهند ریاضت
بکشند. گاهی پاسخ به یک تمایل مادی عنوان اطاعت از خدا پیدا می‌کند مثلاً غذا خوردن نوعی گرایش غریزی است و برای کسی که فقط از خوردن به دنبال لذت آنی است نوعی پیروی از هوای نفس محسوب می‌شود اما همین غذا خوردن برای انسانی که به نیت نیرو گرفتن برای انجام تکالیف الهی غذا می‌خورد ارزشی اخلاقی و الهی می‌یابد یعنی همین لذت، ارزش پیدا می‌کند.
در کل هر میل و گرایشی که مخالف طاعت الهی باشد، هوای نفس به‌حساب می‌آید.
برای مطالعهٔ بیشتر:
1. ارزش‌ها و لغزش‌های نفس، حسین انصاریان.
2. گناه شناسی، محسن قرائتی.
3. آثار گناه در زندگی و راه جبران، علی‌اکبر صمدی یزدی.
پی‌نوشت‌ها:
1. ص، آیه 26.
2. جمعه، آیه 2.