‌فرهنگ شهادت و شهادت طلبی، یکی از پُرتکرارترین موضوعات دینی است و از مهم‌ترین راهکارهای اجتماعی دین برای تحصیلِ هدف، حفظ‌، گسترش، بالندگی و اقتدار دین و جامعه دیندار است. جنگ در راه خدا و کشته شدن در میدان جنگ فضیلتی بسیار بزرگ است؛ اما با این همه، جنگ و جهاد با دشمنان ظاهری و خارجی دین، در ادبیات معارفی اسلام جهاد اصغر است و جهاد با نفس و شیطان و دشمن درونی، جهاد اکبر نام دارد و سالک و رهرو توحید شدن و در میدان جهاد با نفس و شیطان به شهادت رسیدن ارزشی بالاتر دارد و این میدان و این جهاد، همیشگی است و تعطیل شدنی نیست. اما برای دانستن کارهایی که معادل شهادت هستند و اجر شهیدان دارند توجه به نکات زیر حائز اهمیت است:
1. هرچند استعمال واژه شهید به نوعی کشتگان در راه خدا را به یاد می‌آورد و به همین دلیل نیز احکامی که در فقه برای شهید در نظر گرفته شده، ناظر به همین گروه است، اما الزاماً انحصاری به آنان نداشته و می‌توان برای گروه‌های دیگری که در روایات به آنها اشاره شده و نیز تمام افراد باایمان، این عنوان را اطلاق کرد و درجاتی از ثواب کشتگان درراه خدا را نیز برایشان در نظر گرفت. مثلاً امیر‌مؤمنان على‌(ع) می‌فرماید: «کسى که در بستر از دنیا رود، اما معرفت حق پروردگار و معرفت واقعى پیامبر او و اهل‌بیتش را داشته باشد شهید از دنیا رفته است»!‌(1) و پیامبر اکرم(صلی‌‌الله علیه و آله‌) فرمودند: هر فرد باایمانی از امت من، صدیق و شهید است، البته خداوند، به برخی افرادی که با شمشیر کشته شده‌اند، نظر ویژه‌ای دارد. سپس ایشان برای تأیید سخنانشان، آیه 19 سوره حدید را قرائت فرمودند به این بیان که آنانی که به خدا و پیامبرانش ایمان آوردند، نزد خداوند، صدیق و شهید محسوب می‌شوند.‌(2)
2. دعا و آرزوی شهادت نیز یکی از راه‌های رسیدن به اجر شهیدان است. در حدیثی از حضرت رسول خدا آمده است: «هرکسی باصداقت از خدا شهادت بخواهد خداوند او را به درجات و مقامات شهدا نائل می‌گرداند. اگرچند در بستر خود بمیرد.»(3)
3. محبت اهل‌بیت به صورت عملی یکی از مواردی است که اجر شهادت را نصیب انسان می‌کند. طبق روایت اگر شما بامحبت قلبی و عملی اهل‌بیت، به مرگ طبیعی نیز از دنیا بروید ثواب شهید را دارید. پیامبر اکرم فرمود: «هرکسی بمیرد درحالی که محبت آل محمد(ص)در دل داشته باشد شهید است.»‌(4)
4. یکی از افرادی که اجر شهید دارد، عاشقی است که با وجود عشق به کسی، پاکدامنی ورزد و دچار حرام نشود و بدون آنکه کسی از آن خبر داشته باشد، از دنیا برود. نبی اکرم‌(ص) فرمودند: «مجاهد شهید بلندمرتبه‌تر نیست از کسی که می‌تواند گناه و فحشا انجام دهد، ولی گناه نمی‌کند و عفت پیشه می‌کند و چه بسا شخص عفیف، فرشته‌ای از ملائکه شود.»‌(5) عشق همراه با پاکدامنی، باعث آن می‌شود که انسان جزء بهترین انسان‌ها گردد.
5. دوستی با اهل‌بیت در زمان غیبت‌ از مواردی است که اجر شهید دارد. کسی در زمان غیبت حضرت ولی‌عصر‌(عج) بر دوستی با اهل‌بیت بمیرد، اجر شهید دریافت می‌کند؛ چنان‌که امام سجاد‌(ع) می‌فرمایند: «هر‌که در زمان غیبت قائم ما بر دوستی ما بمیرد، خداوند پاداش هزار شهید؛ مانند شهیدان بدر و احد به او عطا کند.»‌(6) آنچه از این حدیث فهمیده می‌شود اینکه محبت اهل‌بیت چنان ارزشمند است که در زمان غیبت حضرت قائم‌(ع) اگر بمیرد، خداوند اجر هزار شهیدی که مانند شهدای بدر و احد است، خواهد داد.
6. حتی زنان چه مجرد و چه متأهل، اگر وظایف شرعی خود را به خوبی انجام دهند، می‌توانند امیدوار باشند که پاداش شهیدان را دریافت کنند. روایت ‌اُم‌‌سلمه تنها اشاره به بخشی از چنین پاداشی است: «اُم‌سلمه می‌گوید: رسول خدا(ص) فرمود: هر زنى در خانه شوهر براى اصلاح، چیزى را جابه‌جا کند، خداى عز‌و‌جل به او نظر کند و هر‌کس خدا به او نظر کند عذابش نکند. در این میان ‌اُم‌سلمه عرض کرد که بیشتر آنچه دارای اجر و پاداش است، متعلق به مردان بوده و زنان بینوا از آن بی‌بهره‌اند! پیامبر او را به این واقعیت رهنمون ساخت که اگر زنى آبستن شود مقام روزه‌‏دار و شب زنده‌دار و مجاهد در راه خدا دارد و چون زایمان کند اجرى دارد که هیچ‌کس عظمت آن را نداند و چون طفل را شیر دهد به هر مکیدنی ثواب آزاد کردن یک بنده از اولاد اسماعیل دارد و چون از شیر دادن فارغ شود فرشته‌‏اى پر بر پهلویش زند و گوید کار خود را از سر‌‌گیر که آمرزیده شدى.»‌(7) 
پس هرچند، استعمال واژه شهید به کشتگان در راه خدا اطلاق می‌شود و به همین دلیل نیز احکامی که در فقه برای شهید در نظر گرفته شده، ناظر به همین گروه است، اما الزاماً انحصاری به آنان نداشته و می‌توان برای گروه‌های دیگری که در روایات به آنها اشاره شده و نیز تمام افراد باایمان، این عنوان را اطلاق کرد و درجاتی از ثواب کشتگان در راه خدا را نیز برایشان در نظر گرفت. در آرزوی شهادت بودن، محبت اهل‌بیت، عفت و دوری از گناه، دوستی با اهل‌بیت در زمان غیبت و خدمت به خانواده برای زنان از مواردی است که اجر شهادت دارد.
منابع برای مطالعه بیشتر:
- شهید و شهادت؛ طوبی کرمانی.
- فرهنگ شهادت از دیدگاه قرآن و سنت؛ مجتبی نوروزی.
پی‌نوشت‌ها:
1. سید رضى، نهج‌البلاغه، قم، هجرت، چاپ اول، 1414 ق، ص 283.
2. محدث نوری، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408 هـ ق، ج 11، ص 16.
3. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، سال انتشار 1404 ق، ج 67، ص 201.
4. همان، ج 23، ص 233.
5. سید رضى، نهج‌البلاغه، قم، هجرت، چاپ اول، 1414 ق، ص 559.
6. مجلسی، پیشین، ج 79، ص 173.
7. صدوق، محمد بن علی، امالی، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400 ق، ص 411.
محمد‌هادی خالصی