پرسش:حضرت فاطمه(س) در خطبه فدکیه معروف خود چه فلسفه‌هایی را برای احکام نورانی اسلام بیان فرمودند؟

پاسخ:اعتبار سند خطبه
حضرت فاطمه(س) با جمعی از زنان بنی‌هاشم به مسجد پیامبر(ص) آمد تا در برابر توده‌های مسلمان و سران مهاجر و انصار گفتنی‌هایی را بگوید و اتمام حجت کند. او بی‌اعتنا به جوسازی خاصی که شده بود و به بهانه غصب فدک خطبه بسیار ارزشمندی ایراد فرمود که بسیاری از حقایق در آن افشا شد. این خطبه به لحاظ سندی از خطبه‌های مشهوری است که علمای بزرگ شیعه و سنی با سلسله سندهای بسیار آن را نقل کرده‌اند و برخلاف آنچه بعضی خیال کرده‌اند هرگز خبر واحد نیست و در منابع معتبر از آن یاد شده است. در اینجا بخشی از خطبه‌ حضرت فاطمه(س) که به فلسفه احکام پرداخته را به نحو اجمال مطرح می‌کنیم.
احکام تابع مصالح و مفاسد واقعی است
دانشمندان و متکلمان اسلامی در اینکه آیا احکام الهی اعم از واجبات و محرمات، براساس مصالح و مفاسد موجود در آنها مقرر شده یا نه با هم اختلاف دارند. مثلا واجب شدن نماز و حرام شدن مشروبات الکلی آیا بنا بر مصلحتی که در نماز و یا مفسده‌ای که در مشروبات الکلی است می‌باشد یا نه؟ امامیه و معتزله می‌گویند: احکام بی‌شک براساس مصلحت و مفسده واقعی استوار است، اگرچه عقل‌های متعارف بشری نتوانند آن مصلحت و مفسده واقعی را درک کنند. در مقابل اشاعره مخالفت نموده و معتقدند: ذات احدیت شایستگی آن مقام را دارد که به هرچه بخواهد امر کند و از هرچه که مشیتش به آن تعلق نگرفته نهی نماید و مصلحت و مفسده در خود امر به فعل و یا نهی است و خود فعل فاقد هرگونه مصلحت یا مفسده‌ای می‌باشد.
فلسفه احکام
1- نماز وسیله‌ پاکی از کبر است
«والصلاه تنزیهاً لکم عن الکبر» نماز را وسیله پاک‌شدن از کبر قرار داد. (شرح نهج‌البلاغه ابن‌الحدید، ج 16، ص 210) امام علی(ع) در خطبه قاصعه (192) نه‌فقط غرض از نماز، بلکه غرض از تمام عبادات بدنی و مالی را رهایی از کبر معرفی می‌کند، زیرا ریشه تمام صفات و منشأ همه محرومیت‌ها از نیل به کمال واقعی انسان، صفت تکبر است. مراد از تکبر آن نیست که انسان در راه رفتن و نشستن طوری رفتار نماید که خود را ممتاز از دیگران نشان دهد،‌ بلکه تکبر همان روح خودبینی و طغیان درونی انسان در برابر فرمان خدا است که خدای متعال مخالفان مکتب وحی را «مستکبر» معرفی می‌نماید.
2- زکات وسیله تزکیه و وسعت روزی است
«والزکوه تزکیه للنفس و نماء فی‌الرزق» خدا زکات را وسیله پاکی روح آدمی (از پلیدی‌ها و وابستگی‌های مادی) وسبب ازدیاد وسعت روزی قرار داد. (همان) زکات در اصطلاح قرآن به هرگونه انفاقی که در راه خدا باشد، اعم از واجب و مستحب اطلاق شده است. در آیه 55 سوره مائده «و یوتون الزکوه و هم راکعون» مفسران مصداق آیه را بخشیدن انگشتر در حال رکوع توسط علی(ع) ذکر کرد‌ه‌اند. آری زکات در قرآن‌کریم در ردیف نماز قرار داده شده و خداوند آن را سبب تزکیه نفس و فزونی روزی معرفی فرموده است. این معنا الهام گرفته از این آیه شریفه است که می‌فرماید: «و سیجنّبها الاتقی* الذی یوتی ماله یتزکی» به زودی باتقواترین مردم از آتش کنار خواهد بود کسی که مالش را در راه خدا می‌دهد و با این عمل طهارت نفس را حاصل می‌کند.(اللیل-17و18)
3- روزه باعث تثبیت اخلاص می‌شود
«و الصوم تثبیتاً للاخلاص» خدای متعال روزه را سبب استحکام اخلاص انسان قرار داد.(همان) روزه در شرع مقدس اسلام عبارت است از پرهیز از خوردن و آشامیدن و مفطرات دیگر به قصد قربت. اخلاص نیز انجام عمل فقط برای اجرای امر خداوند متعال است. راز اینکه حضرت روزه را تثبیت‌کننده اخلاص معرفی فرموده با وجود اینکه هریک از واجبات دیگر اگر با شرایط به‌جا آورده شود موجب استحکام اخلاص است، این است که در روزه، انسان خود را آماده می‌کند که از آنچه که خداوند نهی فرموده، امساک کند و فقط خداوند از آن آگاه است، برخلاف سایر عبادات که غالب آنها در معرض دید مردم قرار دارند.
4- حج برای استواری دین است
«والحج تشدیداً للدین» خدای متعال حج را برای استواری دین قرار داد.(همان) حج به معنای قصد و در اصطلاح شرع عبارت است از اعمال مخصوصی که در امکنه و مشاعر خاص در مکه و مدینه انجام می‌گیرد. این عبادت از بزرگ‌ترین عبادت‌های دین مقدس اسلام و دارای ابعاد فردی و اجتماعی و سیاسی و فرهنگی است تا در هر سال مسلمانان از نقاط مختلف جهان در محل نزول وحی گرد هم آمده و کنگره بزرگی را تشکیل داده تا از مصالح مسلمانان پاسداری کنند و مستقیماً بر مصالح و منافع خودشان نظارت نمایند، که از آیات 27 و 28 سوره حج الهام گرفته شده است.
(ادامه دارد)