مهدی شریفی

در سه بخش پیشین، ضمن تبیین فلسفه و چرایی ازدواج، به تحلیل و توضیح اهداف و فواید ازدواج در اسلام، آثار مخرب روانی و اجتماعی دوستی با نامحرم، موانع ازدواج و مهارت‌های رفع آن، توضیح ملاک‌های انتخاب همسر، چیستی تحکیم خانواده و حقوق متقابل زوجین پرداخته شد. اینک نگارنده در ادامه این نوشتار به تبیین و تحلیل روابط انسانی زن و مرد از نگاه قرآن و عوامل تضعیف خانواده می‌پردازد.

روابط انسانی زن و مرد از نگاه قرآن
قرآن مي‌فرمايد: «وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» «و با آنان، به طور شایسته رفتار کنید!» (نساء ـ 19) عاشر يعني معاشرت کن، معاشرت يعني زندگي کردن. امر به معروف يعني امر به خوبي‌ها. «وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» يعني با همسرانتان به خوبی زندگي کنيد. خوب يعني بي‌دغدغه. ممکن است شخصي روي موکت بنشيند اما زندگي او شيرين و خوب باشد، ولی دیگری در کاخ زندگی کند اما با جنگ و دعوا.
در قرآن سه نوع رابطه آمده:
1- رابطه پیامبر با مردم: رابطه پيامبر با مردم رحمت است قرآن مي فرمايد «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَهًًْ لِلْعَالَمِينَ» «ما تو را جز برای رحمت جهانیان نفرستادیم.» (انبیاء ـ 107)
2- رابطه مردم با پیامبر: رابطه مردم با پيغمبر مودت است «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهًَْ فِي الْقُرْبي‏ «بگو: «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی‌کنم جز دوست داشتن نزدیکانم [اهل بیتم]» (شوری ـ 23)
3- رابطه عروس و داماد: رابطه عروس و داماد، قرآن مي فرمايد هم رحمت است و هم مودت «وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَهًًْ وَرَحْمَهًًْ» «و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد» (روم ـ 21) رابطه پيغمبر با ما رحمت است، رابطه ما با پيغمبر مودت و رابطه عروس و داماد مودت و رحمت است. مودّت، علاقه قلبى همسران به يكديگر است و رحمت، خدمت عملى آنان به يكديگر است.
همکاری زن و مرد در امور زندگی
قال رَسُولُ الله(ص) «يَا عَلِيُّ سَاعَهًْ فِي خِدْمَهًِْ الْبَيْتِ خَيْرٌ مِنْ عِبَادهًِْ أَلْفِ سَنَهًْ» «یا علی یک ساعت خدمت کردن به خانواده از یک سال عبادت افضل است.» (بحارالانوار، ج 101، ص 13)
امیرالمومنین(علیه‌السلام) می‌فرماید: حضرت رسول‌الله(صل الله علیه و آله و سلم) وارد منزل ما شد در حالی که فاطمه(سلام الله علیها) کنار دیگ نشسته بود و من هم عدس پاک می‌کردم که پیامبر فرمود: یا ابا الحسن لحظه‌ای در خدمت کارهای منزل بودن از عبادت هزار سال و هزار حج عمره، آزاد کردن هزار بنده، هزار جنگ به همراه رسول خدا، عیادت هزار مریض، هزار نماز جمعه، تشییع هزار جنازه، سیر کردن هزار گرسنه، پوشاندن هزار برهنه، فرستادن هزار اسب به طرف جبهه بالاتر است و نیز ثواب کارهای منزل از هزار دیناری که برای مساکین و فقرا صدقه دهد و از خواندن تورات، انجیل و زبور و قرآن، آزادی هزار اسیر گرفتار و هزار شتری که به فقرا بدهد برتر خواهد بود و چنین مردی از دنیا نمی‌رود و مرگش فرا نمی‌رسد تا اینکه جایگاهش را در بهشت ببیند. (جامع‌الاخبار، ص102)
قال الصادق(ع): «كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) يَحْتَطِبُ وَ يَسْتَقِي وَ يَكْنُسُ وَ كَانَتْ فَاطِمَةُ(س) تَطْحَنُ وَ تَعْجِنُ وَ تَخْبِزُ» «على و فاطمه (علیهم‌السلام) پس از ازدواج كارهاى خود را چنين تقسيم كردند كه على(علیه‌السلام) هيزم جمع‌آورى مى‏كرد، آب مى‏آورد و جارو مى‏كرد و فاطمه(سلام الله علیها) آسياب مى‏كرد، خمير درست مى‏كرد و نان مى‏پخت.» (زندگانی حضرت زهرا(س)، ص563)
عوامل تضعیف خانواده
۱- بى‌احترامى به فاميل طرفین
احترام عروس به پدر و مادر یا فامیل داماد باعث ازدیاد علاقه داماد به اوست. در حدیث آمده: «أَكْرِمُوا كَرِيمَ كُلِّ قَوْمٍ» «بزرگ هر قومی را احترام بگذاريد.» (دلائل الامامه، ص81)
۲- سوءظن بی‌مورد
قرآن می‌فرماید: «ای كسانی كه ایمان آورده‌اید از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید كه پاره‌ای از گمان‌ها گناه است و جاسوسی مكنید.» (حجرات ـ 12) سوءظن و گمان بد بردن نسبت به هر مسلمانی زشت و ناروا است و نارواتر از آن در محیط خانواده است. هر كس به این بیماری مبتلا شد، زندگی را بر خود و خانواده‌اش تلخ می‌كند، بهانه‌جویی می‌كند و آن را تعقیب می‌كند. چون یكی از آثار زشت بدگمانی تجسس است كه در آیه شریفه فوق از آن نهی شده است. خانواده‌ای كه به مرض بدگمانی دچار شود، آسایش و خوشی نمی‌بیند. مثلا: چه كسى بود به او سلام كردى؟ چه كسى بود پشت تلفن؟ اين چه كسى بود در مغازه‏ات؟ یا در اداره؟ بنیاد چنین خانواده‌ای همواره در معرض خطر است و ممكن است حتی به طلاق و جدایی هم بینجامد و یا جنایتی را در پی داشته باشد. توجه به مفاسد فردی و اجتماعی سوءظن و نیز خود را در مظان اتهام قرار ندادن، از راه‌های علاج این رذیله اخلاقی است.
۳- عدم آراستگی    
اسلام دین فطرت است و به احساسات و عواطف در محیط خانواده توجه ویژه دارد. لذا به مردان و زنان در خانواده توصیه می‌کند تا برای یکدیگر آرایش کنند و خود را بیارایند. شاید بسیاری تصور کنند که این آراستگی فقط مختص زنان است و مردان از این امر مستثنا هستند اما باید بدانیم که پاکیزگی و زیبایی مختص به زنان نیست بلکه مردان نیز به همان اندازه باید به ظاهر خود در منزل رسیدگی کنند و آراسته باشند.
عدم آراستگی يكى از چيزهايى است كه اختلافات بین زن و شوهر را به دنبال دارد. بسیار مواجه شده‌ایم با مردانی که به نظافت و تمیزی پوشش خود مقید نیستند، با لباس‌های کثیف و ژولیده در منزل حاضر می‌شوند، مقید به معطر بودن در خانه نیستند و بوی بد عرق بدن و پاهایشان خانواده را اذیت می‌کند اما در بیرون از خانه دوش ادکلن و عطر می‌گیرند، و شیک‌پوشی را مختص بیرون از خانه می‌دانند. امامان(علیهم‏السلام)، به آراستگی ظاهر خود در مقابل همسرانشان توجه خاصی داشتند و سفارشات آموزنده‌ای درباره زینت‏های مناسب برای آراستن مردان در مقابل همسرانشان داشته‌اند و همواره تأکید کرده‌اند که در این امر کوتاهی نشود.
امام رضا(ع) می‌فرمایند: «لقد ترک النساء العّفهًْ لترک ازواجهن التهیهًْ لهُنّ» «چه بسا که بی‌توجهی مرد به آراستگی ظاهر سبب گردد که زن از پاکدامنی فاصله بگیرد.» (بحارالانوار، ج78، ص237)
«حسن بن جهم» درباره امام کاظم(ع) می‌گوید: «آن حضرت را دیدم که موهای خود را خضاب کرده است. گفتم: فدایت شوم، شما هم خضاب می‏کنید؟ حضرت فرمود: آری، اصلاح و مرتّب بودن وضع(شکل ـ حالت)، بر عفّت زنان می‏افزاید. زنانی بودند که پاکدامنی را رها کردند به این دلیل که شوهرانشان اصلاح و مرتّب بودن خود را رها کردند. سپس فرمود: دوست داری همسرت را در حالی همانند حال خودت که خود را آراسته ننموده‏ای، ببینی؟ گفتم: نه!  فرمود: او نیز چنین است. آنگاه فرمود: نظافت و استعمال بوی خوش و اصلاح مو، از اخلاق پیامبران است.» (وسایل‌الشیعه، ج۱۴، ص ۱۸۳، کافی، ج۵ ، ص ۵۶۷، ح ۱)
۴- دخالت‏های نابجاى اطرافيان
يكى دیگر از عوامل اختلاف بین زن و شوهر که عامل فتنه نیز مى‏شود، دخالت ديگران است. مشاوره دادن بر زوج جوان کم‌تجربه که زندگی مشترک خود را تازه آغاز کرده‌اند، لازم و خوب است. راهنمایی‌های درست و آگاهانه اطرافیان می‌تواند گِرِه‌گشا و مفید باشد اما اگر دیگران مستقیما در زندگی آنها دخالت کرده و نظر خود را تحمیل کنند، این امر باعث ایجاد اختلاف و درگیری بین این دو جوان می‌شود. در بعضی از خانواده‌ها دیده می‌شود که مادرِ زن دخالتی در زندگی دختر خود کرده از طرفی مادرِ شوهر نیز وارد زندگی پسر خود می‌شود. برادرِ زن به گونه‌ای وارد شده و در مقابل برادرِ شوهر نیز خود را در این نزاع شرکت می‌دهد لذا این دخالت‌ها و نزاع‌ها کانون گرم این خانواده را سرد و بی‌روح کرده و به میدان نبرد و تاخت و تاز اطرافیان تبدیل می‌کند که تنها قربانیان این جنگ آن دو جوانی هستند که تازه قدم به زندگی مشترک خود گذاشته‌اند.
۵-  توقعات بیجا
انسان‌ها همواره خوبی‌هایی را كه در حق دیگران كرده‌اند، به یاد دارند و از اینكه در مقابل آن خوبی‌ها پاسخی دریافت نمی‌كنند، ناراحت شده و از بی‌نمک بودن دست خویش گلایه دارند اما در مورد كوتاهی‌های خود و خوبی‌های دیگران چندان حضور ذهن ندارند. وقتی در یک خانواده همه اعضای آن با چنین نگرشی اعمال یکدیگر را مورد ارزیابی قرار دهند، طبیعی است كه همواره در میانشان ناراحتی و گلایه خواهد بود. راه از بین بردن این گلایه‌ها كم كردن توقعات است. انسان باید توقعات و انتظاراتش را از دیگران بریده و به خالق خویش وابسته نماید و از كسی انتظار نداشته باشد كه خوبی‌ها و نیكی‌های او را جبران كند. توقعات بیجا و چشم و هم‌چشمی‌ها كه بیشتر در میان زنان شایع است، مخرب خانواده‌هاست. سرزنش‌های زن است كه مرد را به كارهای گاها غیر مشروع وا می‌دارد. چاره این کار، كم كردن توقعات است. یعنی هر كسی در زندگی، قدر نعمت‌های داشته خود را بداند. با توجه به اینكه امكانات و توان مالی افراد متفاوت است، نباید به خاطر خواسته‌های نابجا، غیرضروری و غیرعاقلانه، كانون گرم خانواده را تلخ نموده، مرد خانواده را به خاطر هوی و هوس‌های زنانه و زیاده‌طلبی‌ها به زحمت و گاهی كارهای نامشروع واداشت.
پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «مَنْ كَانَتْ لَهُ امْرَأَهًْ وَ لَمْ تُوَافِقْهُ وَ لَمْ تَصْبِرْ عَلَى مَا رَزَقَهُ الله وَ شَقَتْ عَلَيْهِ وَ حَمَلَتْهُ مَا لَمْ يَقْدِرْ عَلَيْهِ لَمْ يَقْبَلِ اللَه لَهَا حَسَنَهًًْ تَتَّقِي بِهَا النَّارَ وَ غَضِبَ الله لَيْهَا مَا دَامَتْ كَذَلِكَ» «كسى كه همسرش با او موافقت نمى‏كند و به مقدارى كه خدا به شوهرش داده قانع نيست. دائما شوهر خود را سرزنش مى‏كند: مثلا «اين چه شغلى است، زن عجب گدايى شديم ، برو شغلت را عوض كن. برو چه كن،...» كسى كه شوهرش را چنین در مضيقه قرارش دهد و او را رنج دهد به خاطر يك سرى توقعات غیر معقول، «لَمْ يَقْبَلِ الله لَهَا حَسَنَهًْ» خدا هيچ عبادتى را از اين زن قبول نمى‏كند. «وَ غَضِبَ الله عَلَيْهَا مَا دَامَتْ كَذَلِكَ» و غضب خدا بر اين زنی باد كه شوهرش را به خاطر توقعات نابجا در مضيقه قرار مى‏دهد. (ثواب‌الاعمال، ص287)
۶- سبک زندگی غیردینی
بايد بدانيم امروز ما با غول پرنده افسانه‌ای ۱۷ هزار سر و دست و پایی روبه‌رو هستیم که همه دنیا را به هم می‌دوزد و مرتبط می‌کند. غولی که چنگال‌های نحس خود را در بدنه خانواده فرو می‌کند و نگوییم در یک آن بلکه با چند پرده نمایش خانه و خانواده را بر می‌چیند که اگر برای قدیمی‌ها از این غول می‌گفتی دهانشان از تعجب باز می‌ماند که مگر می‌شود؟!
تماشای برنامه‌های متنوع ماهواره‌ای و مقایسه منفی خود با شخصیت‌ها و داستان‌های این برنامه‌ها، می‌تواند خوراک لازم، برای ایجاد یک درگیری حسابی بین زن و شوهر را فراهم کند. در واقع باید بپذیریم برنامه‌های ماهواره‌ای در فضا و جامعه دیگر ساخته شده و منطبق با هنجارها و ارزش‌های آن جامعه است که به طبع، برخی از این هنجارها و ارزش‌ها، با جامعه ما تداخل دارد و حتی متضاد است. حال اگر بخواهیم زندگی خود و همسرمان را با توجه به مشاهدات برنامه‌های ماهواره‌ای مقایسه، تفسیر و ارزیابی کنیم، خوب معلوم است که به در بسته می‌خوریم. این در بسته می‌تواند منبع ناکامی، سرخوردگی و خشم ما را فراهم کند و در نتیجه باعث بروز تنش و درگیری در محیط خانواده شود. مقایسه‌های ذهنی نادرست، انتظارات نامعقول، توجیهات ‌اشتباه، نارضایتی بی‌مورد، حسادت، روابط پنهانی و... در روابط همسران، همگی می‌تواند ناشی از تاثیر همین برنامه‌های ماهواره‌ای باشد.