۳۰ - تاریخ تمدن اسلامی- ترازوی فیزیک و نخستین ساعت‌ها ۱۳۹۷/۰۲/۲۸
تاریخ تمدن اسلامی- ۳۰
دانشمندان مسلمان در تمدن اسلامی اختراع کردند
ترازوی فیزیک و نخستین ساعت‌ها
ترازوی فیزیک؛ اختراع عبدالرحمان خازنی
از دیگر اختراعات دانشمندان دوران تمدن اسلامی، ترازوی فیزیک بود. پروفسور دکتر فواد سزگین (مدیر انستیتو و موزه علوم اسلامی دانشگاه گوته فرانکفورت) درباره این اختراع می‌نویسد:
«...این دستگاه از سوی کاشفش، میزان الحکمه نامگذاری شده است. میزان‌الحکمه یعنی ترازوی فیزیک. اختراع چنین دستگاه را عبدالرحمان خازنی، در کتاب «میزان الحکمه» خود که در قرن ششم میلادی تالیف کرده می‌نویسد. خازنی این دستگاه را با هدف رساندن میزان ضریب خطا محاسبه وزن اجسام، به یک در 60 هزار می‌سازد...»
ساعت فلزی مسی در اوایل قرن دوم هجری
فراتر از آنچه در تواریخ به اصطلاح علمی ولی سانسور شده غربی‌ها درباره ساعت نوشته شده، تاریخچه ساعت را نیز بایستی در تمدن اسلامی و سرزمین‌های اسلامی جستجو کرد. مسلمانان به دلیل اهمیت وقت و زمان در انجام عبادات و مناسک دینی و همچنین محوریت وقت شناسی در امور مذهبی،از دیرباز برروی دستگاههای مختلف ساعت درسرزمین‌های مختلف اسلامی کار کرده بودند. پروفسور زیگرید هونکه (مورخ، پژوهشگر و نویسنده کتاب «خورشید الله برفراز مغرب زمین») درباره نخستین ساعت‌ها می‌گوید:
«...احمد بن موسی، یکی دیگر از 3 پسران بنی موسی شاکر، همراه دیگر برادرش، محمد یک ساعت فلزی مسی بسیار بزرگ ساخت. محمد، طلوع و افول ستارگان معروف را چه در شبانه روز و چه در طول سال محاسبه کرده و احمد این محاسبه پیچیده برادرش را روی دستگاهی که با هوشمندی و ظرافت بسیار ساخته بود، ضبط کرد. این دستگاه کاملا دقیق کار می‌کرد و نمونه‌ای بود منحصر به فرد و نشانه استادی او در تکنیک. چیزی که انسان را به تعجب بر می‌انگیخت. این دستگاه را «ابن ربن الطبری» (پزشک خلیفه) با تعجب دیده بود و وصف آن را چنین بیان کرد:
در جلوی رصدخانه سامرا، دستگاهی را که برادران منجم و تکنیسین به نام‌های محمد و احمد بن موسی شاکر ساخته بودند، مشاهده کردم. این دستگاه فرم کروی داشت و ستارگان و همچنین منطقه البروج برآن رسم شده بود. دارای موتوری بود که بوسیله فشار آب حرکت می‌کرد. وقتی در آسمان، ستاره‌ای افول می‌کرد، در همان زمان هم آن ستاره که برروی دستگاه نیز منعکس بود، همچنان و در همان حال در پشت صفحه‌ای که نماینده افق می‌بود، مخفی می‌شد. وقتی هم در آسمان ستاره‌ای طلوع می‌کرد برروی آن دستگاه هم ستاره مزبور برروی افق نمایان می‌شد...»
اولین ساعتهای زنگ دار
مسلمانان دقت زیادی برای اختراع انواع ساعتهای خورشیدی به کار بردند که با استفاده از علم مثلثات فضایی و از روی جدولی که برای هر محل خورشید حساب شده بود، شخص می‌توانست دقیقا موقع روز را بخواند. ناب‌ترین اختراعشان از نوع ساعتهای خورشیدی، یک نوع ساعت خورشیدی کوچک قابل حمل به فرم استوایی بود. یکی از این ساعتهای مسافرتی در شهر «رایشنا» به دست دانشمندی آلمانی به نام «هرمن» رسید و او طرح استادانه آن را مفصلا شرح داد.
از این به بعد نمونه‌های نسبتا زیادی از این ساعتهای مسافرتی اولیه ساخت کشورهای اسلامی در اروپا دیده شدند. مسلمانان در ساختن ساعتهای دیگر نیز تخصص فراوانی نشان دادند. ساعت‌هایی که به وسیله فشار آب و فشار جیوه و در اثر حرارت شمع و یا وزنه به حرکت درمی آمدند. از جمله این ساعت‌ها، یک ساعت خورشیدی زنگی بود که در هنگام ظهر، جامی را به صدا در می‌آورد. همچنین ساعتی که دارای محفظه آب بود و با فشار جریان آب، در هرساعت گلوله‌ای در ظرف رها می‌کرد و دارای صفحه‌ای بود که ستارگان معینی را از میان بروج دوازده گانه به تناسب زمان می‌گذراند و یا اینکه شب هنگام، دوازده دریچه که در نیمدایره‌ای قرار داشتند، در حالی که هلال ماه از پشت آنها می‌گذشت، یکی پس از دیگری از داخلشان نور می‌تافت.
در سال 807 میلادی، سفیری به نام «عبدالله» به دربار «کارل کبیر»، قیصر فرانک که در شهر آخن صدارت می‌کرد، یکی از این دستگاههای عجیب را به عنوان هدیه همراه آورده بود. «آینهارد» که منشی کارل کبیر بود در توصیف نارسایش از آن ساعت چنین می‌نویسد:
«... این ساعت از جنس فلز برنجی ساخته شده بود و آن را با مهارت حیرت انگیزی به هم وصل کرده بودند. یک ساعت آبی حرکت دوازده ساعته را اندازه گیری می‌کرد و در آخر، دوازده گلوله به پایین می‌افتادند و با افتادنشان، جامی را که در زیر آن محکم کرده بودند، به صدا در می‌آورد. به همین تعداد هم اسب سوار ظاهر می‌شدند که در آخر ساعات، از دوازده درب بیرون می‌پریدند و در اثر پرش آنها، درب‌هایی که قبلا باز بودند، بسته می‌شدند. ولی خیلی چیزهای دیگر تعجب آور هم در این ساعت مشاهده می‌شد که شمارش آنها الان به درازا می‌کشد...» پرفسور زیگرید هونکه با کنایه درباره وجود این ساعت‌ها در اروپا چنین می‌نویسد:
«...ما حتی امروزه با لذت تمام در اروپا می‌ایستیم و تماشا می‌کنیم که چگونه ساعت بزرگ شهرداری با چکش زدن بر جامی فلزی، ساعت را اعلام می‌کند و در همین حال صفحه‌ای به حرکت درمی آید و مجسمه‌های ظریف و بی‌حرکتی که روی آن صفحه نصب شده است، از جلوی چشم می‌گذرند. همانطوریکه زمانی، علاقه ملت اسلامی به این نوع وسائل مکانیکی، آن را طرح کرده بود...»
نقل است که وقتی این گونه ساعت‌ها برای اولین بار در شهرهای اروپایی به صدا درآمد، اروپاییان در مقابل آن به خاک افتاده و گویی خدایان را پرستش می‌کنند، زمین را می‌بوسیدند!!
اولین ساعتهای مکانیکی
اما ماجرا به همین ساعتهای آبی و آفتابی و جیوه‌ای ختم نشد. ساعتهای مکانیکی نیز در تمدن اسلامی ساخته شد. اگرچه بازهم تواریخ غربی، سعی در پنهان کردن و سانسور آن دارد اما پرفسور فوآد سزگین (مدیر انستیتو و موزه علوم و تمدن اسلامی دانشگاه گوته فرانکفورت) با استفاده از مکتوبات و اسناد برجای مانده از دانشمندان و نویسندگان معتبر، واقعیت‌های پنهانی را از دل این گونه نوشته‌ها و مستندات بیرون کشیده است:
«...در اواخر قرن 14 میلادی، می‌بینیم که در اروپا ساعتهای مکانیکی ساخته می‌شوند. برای تاریخ دانان اسلامی که با تاریخ پیدایش و پیشرفت علم در اروپا و میزان تاثیر پذیری آنها از علوم اسلامی آشنا هستند، قبول این امر که روند ساخت ساعتهای مکانیکی در اروپا گسترش یافته، آسان نیست. در این خصوص سند تاریخی بسیار مهمی وجود دارد. مورخی به نام «صفی الدین الحلی» که در نیمه دوم قرن چهاردهم میلادی می‌زیسته می‌نوسید:
«روزی به خانه ستاره شناس مشهور «ابن شاطر»، که پیشرفته‌ترین ساعتهای خورشیدی را ساخته و پیچیده‌ترین تئوریها را در خصوص سیستم منظومه شمسی مطرح کرده بود، رفتم. در دیوار خانه «ابن شاطر» یک ساعت بسیار عجیب دیدم که با شن کار می‌کرد نه با آب.این ساعت بدون نیاز به انرژی، بی‌وقفه کار می‌کرد» ... شایان ذکر است که مدل تولید انرژی از طریق وزن (سنگینی)، از قرن سیزدهم میلادی در جهان اسلام استفاده می‌شد...»
اختراعاتی که هر خانم خانه، آرزوی داشتنش را می‌کرد!
نکته جالب اینکه کتاب مفصل بنو موسی به نام «الحیل» (تنظیم و ترتیب هوشیارانه وسائل که امروزه به مکانیک نیز تعبیر شده) با استعدادترین افراد غرب را متعجب کرد و مفتون اهمیت آن گرداند. افکار این مخترع، شگفتی آور بود، به این شکل که چگونه خستگی ناپذیر، هربار از اجزاء ساده، وسائل جدید و پیچیده‌ای می‌ساخت که هر خانم خانه دار و یا هر کشاورز آرزوی داشتنش را دارد. همچنین اختراع صنایعی برای سرگرمی و اسباب بازی و مزاح که حتی امروزه سبب خوشحالی هر کودکی خواهد بود:
مثل ظرفی که فقط حیوانات کوچک می‌توانند از آن آب بیاشامند یا کوزه‌هایی برای مصرف حمام و یا شربت که از آنها هربار به میزان معینی مایع می‌توان خارج کرد، به طوریکه میزان معین بعدی پس از یک فاصله زمان کوتاهی می‌تواند خارج شود. همینطور ظرف‌هایی که وزن مخصوص مایعات بوسیله آنان قابل محاسبه‌اند یا تعبیه ظرفی که به محض خالی شدن، خود به خود دوباره پر گردد ویا شیشه‌هایی که از آنها برحسب احتیاج، مایعی مخصوص یا مخلوط مثلا شربت و آب و یا مخلوط این دو را در آن واحد بتوان سرازیر کرد. همچنین چراغ‌های روغنی که دارای فتیله خودکار است و روغن آن نیز به میزان لازم به طور خودکار جریان یافته و در باد هم خاموش نمی‌شود و دستگاهی که به طور خودکار سوت می‌کشد برای موقعی که در آبیاری، میزان آب به سطح معینی برسد و انواع فواره‌ها و هنرنمایی‌هایی از این نوع که مثلا آب فواره خود به خود تغییر فرم بدهد.
از دیگر اختراعات دانشمندان دوران تمدن اسلامی، ترازوی فیزیک بود. پروفسور دکتر فواد سزگین (مدیر انستیتو و موزه علوم اسلامی دانشگاه گوته فرانکفورت) درباره این اختراع می‌نویسد:
«...این دستگاه از سوی کاشفش، میزان الحکمه نامگذاری شده است. میزان‌الحکمه یعنی ترازوی فیزیک. اختراع چنین دستگاه را عبدالرحمان خازنی، در کتاب «میزان الحکمه» خود که در قرن ششم میلادی تالیف کرده می‌نویسد. خازنی این دستگاه را با هدف رساندن میزان ضریب خطا محاسبه وزن اجسام، به یک در 60 هزار می‌سازد...»
ساعت فلزی مسی در اوایل قرن دوم هجری
فراتر از آنچه در تواریخ به اصطلاح علمی ولی سانسور شده غربی‌ها درباره ساعت نوشته شده، تاریخچه ساعت را نیز بایستی در تمدن اسلامی و سرزمین‌های اسلامی جستجو کرد. مسلمانان به دلیل اهمیت وقت و زمان در انجام عبادات و مناسک دینی و همچنین محوریت وقت شناسی در امور مذهبی،از دیرباز برروی دستگاههای مختلف ساعت درسرزمین‌های مختلف اسلامی کار کرده بودند. پروفسور زیگرید هونکه (مورخ، پژوهشگر و نویسنده کتاب «خورشید الله برفراز مغرب زمین») درباره نخستین ساعت‌ها می‌گوید:
«...احمد بن موسی، یکی دیگر از 3 پسران بنی موسی شاکر، همراه دیگر برادرش، محمد یک ساعت فلزی مسی بسیار بزرگ ساخت. محمد، طلوع و افول ستارگان معروف را چه در شبانه روز و چه در طول سال محاسبه کرده و احمد این محاسبه پیچیده برادرش را روی دستگاهی که با هوشمندی و ظرافت بسیار ساخته بود، ضبط کرد. این دستگاه کاملا دقیق کار می‌کرد و نمونه‌ای بود منحصر به فرد و نشانه استادی او در تکنیک. چیزی که انسان را به تعجب بر می‌انگیخت. این دستگاه را «ابن ربن الطبری» (پزشک خلیفه) با تعجب دیده بود و وصف آن را چنین بیان کرد:
در جلوی رصدخانه سامرا، دستگاهی را که برادران منجم و تکنیسین به نام‌های محمد و احمد بن موسی شاکر ساخته بودند، مشاهده کردم. این دستگاه فرم کروی داشت و ستارگان و همچنین منطقه البروج برآن رسم شده بود. دارای موتوری بود که بوسیله فشار آب حرکت می‌کرد. وقتی در آسمان، ستاره‌ای افول می‌کرد، در همان زمان هم آن ستاره که برروی دستگاه نیز منعکس بود، همچنان و در همان حال در پشت صفحه‌ای که نماینده افق می‌بود، مخفی می‌شد. وقتی هم در آسمان ستاره‌ای طلوع می‌کرد برروی آن دستگاه هم ستاره مزبور برروی افق نمایان می‌شد...»
اولین ساعتهای زنگ دار
مسلمانان دقت زیادی برای اختراع انواع ساعتهای خورشیدی به کار بردند که با استفاده از علم مثلثات فضایی و از روی جدولی که برای هر محل خورشید حساب شده بود، شخص می‌توانست دقیقا موقع روز را بخواند. ناب‌ترین اختراعشان از نوع ساعتهای خورشیدی، یک نوع ساعت خورشیدی کوچک قابل حمل به فرم استوایی بود. یکی از این ساعتهای مسافرتی در شهر «رایشنا» به دست دانشمندی آلمانی به نام «هرمن» رسید و او طرح استادانه آن را مفصلا شرح داد.
از این به بعد نمونه‌های نسبتا زیادی از این ساعتهای مسافرتی اولیه ساخت کشورهای اسلامی در اروپا دیده شدند. مسلمانان در ساختن ساعتهای دیگر نیز تخصص فراوانی نشان دادند. ساعت‌هایی که به وسیله فشار آب و فشار جیوه و در اثر حرارت شمع و یا وزنه به حرکت درمی آمدند. از جمله این ساعت‌ها، یک ساعت خورشیدی زنگی بود که در هنگام ظهر، جامی را به صدا در می‌آورد. همچنین ساعتی که دارای محفظه آب بود و با فشار جریان آب، در هرساعت گلوله‌ای در ظرف رها می‌کرد و دارای صفحه‌ای بود که ستارگان معینی را از میان بروج دوازده گانه به تناسب زمان می‌گذراند و یا اینکه شب هنگام، دوازده دریچه که در نیمدایره‌ای قرار داشتند، در حالی که هلال ماه از پشت آنها می‌گذشت، یکی پس از دیگری از داخلشان نور می‌تافت.
در سال 807 میلادی، سفیری به نام «عبدالله» به دربار «کارل کبیر»، قیصر فرانک که در شهر آخن صدارت می‌کرد، یکی از این دستگاههای عجیب را به عنوان هدیه همراه آورده بود. «آینهارد» که منشی کارل کبیر بود در توصیف نارسایش از آن ساعت چنین می‌نویسد:
«... این ساعت از جنس فلز برنجی ساخته شده بود و آن را با مهارت حیرت انگیزی به هم وصل کرده بودند. یک ساعت آبی حرکت دوازده ساعته را اندازه گیری می‌کرد و در آخر، دوازده گلوله به پایین می‌افتادند و با افتادنشان، جامی را که در زیر آن محکم کرده بودند، به صدا در می‌آورد. به همین تعداد هم اسب سوار ظاهر می‌شدند که در آخر ساعات، از دوازده درب بیرون می‌پریدند و در اثر پرش آنها، درب‌هایی که قبلا باز بودند، بسته می‌شدند. ولی خیلی چیزهای دیگر تعجب آور هم در این ساعت مشاهده می‌شد که شمارش آنها الان به درازا می‌کشد...» پرفسور زیگرید هونکه با کنایه درباره وجود این ساعت‌ها در اروپا چنین می‌نویسد:
«...ما حتی امروزه با لذت تمام در اروپا می‌ایستیم و تماشا می‌کنیم که چگونه ساعت بزرگ شهرداری با چکش زدن بر جامی فلزی، ساعت را اعلام می‌کند و در همین حال صفحه‌ای به حرکت درمی آید و مجسمه‌های ظریف و بی‌حرکتی که روی آن صفحه نصب شده است، از جلوی چشم می‌گذرند. همانطوریکه زمانی، علاقه ملت اسلامی به این نوع وسائل مکانیکی، آن را طرح کرده بود...»
نقل است که وقتی این گونه ساعت‌ها برای اولین بار در شهرهای اروپایی به صدا درآمد، اروپاییان در مقابل آن به خاک افتاده و گویی خدایان را پرستش می‌کنند، زمین را می‌بوسیدند!!
اولین ساعتهای مکانیکی
اما ماجرا به همین ساعتهای آبی و آفتابی و جیوه‌ای ختم نشد. ساعتهای مکانیکی نیز در تمدن اسلامی ساخته شد. اگرچه بازهم تواریخ غربی، سعی در پنهان کردن و سانسور آن دارد اما پرفسور فوآد سزگین (مدیر انستیتو و موزه علوم و تمدن اسلامی دانشگاه گوته فرانکفورت) با استفاده از مکتوبات و اسناد برجای مانده از دانشمندان و نویسندگان معتبر، واقعیت‌های پنهانی را از دل این گونه نوشته‌ها و مستندات بیرون کشیده است:
«...در اواخر قرن 14 میلادی، می‌بینیم که در اروپا ساعتهای مکانیکی ساخته می‌شوند. برای تاریخ دانان اسلامی که با تاریخ پیدایش و پیشرفت علم در اروپا و میزان تاثیر پذیری آنها از علوم اسلامی آشنا هستند، قبول این امر که روند ساخت ساعتهای مکانیکی در اروپا گسترش یافته، آسان نیست. در این خصوص سند تاریخی بسیار مهمی وجود دارد. مورخی به نام «صفی الدین الحلی» که در نیمه دوم قرن چهاردهم میلادی می‌زیسته می‌نوسید:
«روزی به خانه ستاره شناس مشهور «ابن شاطر»، که پیشرفته‌ترین ساعتهای خورشیدی را ساخته و پیچیده‌ترین تئوریها را در خصوص سیستم منظومه شمسی مطرح کرده بود، رفتم. در دیوار خانه «ابن شاطر» یک ساعت بسیار عجیب دیدم که با شن کار می‌کرد نه با آب.این ساعت بدون نیاز به انرژی، بی‌وقفه کار می‌کرد» ... شایان ذکر است که مدل تولید انرژی از طریق وزن (سنگینی)، از قرن سیزدهم میلادی در جهان اسلام استفاده می‌شد...»
اختراعاتی که هر خانم خانه، آرزوی داشتنش را می‌کرد!
نکته جالب اینکه کتاب مفصل بنو موسی به نام «الحیل» (تنظیم و ترتیب هوشیارانه وسائل که امروزه به مکانیک نیز تعبیر شده) با استعدادترین افراد غرب را متعجب کرد و مفتون اهمیت آن گرداند. افکار این مخترع، شگفتی آور بود، به این شکل که چگونه خستگی ناپذیر، هربار از اجزاء ساده، وسائل جدید و پیچیده‌ای می‌ساخت که هر خانم خانه دار و یا هر کشاورز آرزوی داشتنش را دارد. همچنین اختراع صنایعی برای سرگرمی و اسباب بازی و مزاح که حتی امروزه سبب خوشحالی هر کودکی خواهد بود:
مثل ظرفی که فقط حیوانات کوچک می‌توانند از آن آب بیاشامند یا کوزه‌هایی برای مصرف حمام و یا شربت که از آنها هربار به میزان معینی مایع می‌توان خارج کرد، به طوریکه میزان معین بعدی پس از یک فاصله زمان کوتاهی می‌تواند خارج شود. همینطور ظرف‌هایی که وزن مخصوص مایعات بوسیله آنان قابل محاسبه‌اند یا تعبیه ظرفی که به محض خالی شدن، خود به خود دوباره پر گردد ویا شیشه‌هایی که از آنها برحسب احتیاج، مایعی مخصوص یا مخلوط مثلا شربت و آب و یا مخلوط این دو را در آن واحد بتوان سرازیر کرد. همچنین چراغ‌های روغنی که دارای فتیله خودکار است و روغن آن نیز به میزان لازم به طور خودکار جریان یافته و در باد هم خاموش نمی‌شود و دستگاهی که به طور خودکار سوت می‌کشد برای موقعی که در آبیاری، میزان آب به سطح معینی برسد و انواع فواره‌ها و هنرنمایی‌هایی از این نوع که مثلا آب فواره خود به خود تغییر فرم بدهد.