سرتوماس آرنولد مى‏نويسد:
«مسجد تنها يك عبادتگاه نبود، بلكه مركزى بوده است براى حيات سياسى، اجتماعى، پيامبر سفيران را در مسجد به حضور مى‏پذيرفت، شئون دولت را از مسجد اداره مى‏كرد و براى مردم در امور سياسى و دينى از فراز منبر پيام مى‏فرستاد.»
   خلفاى بعد از پيامبر نيز سفرا را در مسجد به حضور مى‏پذيرفتند و قراردادهاى مهم دولتى و بين‏المللىدر ارتباط با مصالح عمومى در مسجد منعقد مى‏شد.
   مسجد در هر شهر و هر ديارى مركز تجمع مسلمين و تلاقى افكار و عقايد آنان بوده و نيز به همين سبب بود كه تعليمات پيامبر اسلام و خلفا غالبا در مسجد مدينه صورت مى‏گرفت و همين سنت تا چند قرن باقىماند. در قرون نخست هر نوع تجمع سالمى در مسجد صورت مى‏گرفت. درهاى مسجد شب و روز باز بود،مردم عادى پس از اداى نماز ساعاتى براى ملاقات با دوستان، كسب اطلاعات و پرداختن به اخبار نو در محوطه مسجد باقى مى‏ماندند و صرفا يك مكان مذهبى به معناى مصطلح نبود، بلكه در آن فعاليت‏هاى فرهنگى و اجتماعى نيز صورت مى‏گرفت.
   علاوه‌بر ساخت و آبادانى ظاهرى مساجد پيامبر گرامى اسلام و ائمه هدى (عليهم‏السلام) سخنان گهربارى در وصف آبادكنندگان باطنى آن ايراد فرموده‏اند كه به خوبى مكان شرافت و سترگى اين جايگاه و پايگاه الهى را نمايان مى‏سازد، به عنوان نمونه به فرمايشات زير بسنده مى‏كنيم.
- محبوب‏ترين جايگاه شهرها مساجد هستند.
- خداوند از آبادكنندگان مساجد آفات و بليات را برداشته است.
- روندگان به سوى مساجد و علاقه‏مندان به آن داراى نور تمام و در سايه خداوند متعال در روز قيامتند.
- خداوند فرمود: آن كه مرا دوست دارد مسجد را خانه و بست خود سازد، كه آنجا خانه من و درگاه زيارت من است و من زيارت‏كننده خود را بزرگ شمرده و از او احسان دريغ نسازم.
- به جماعت در مسجد درآييد و ياد خدا كنيد تا به غير حساب وارد بهشت شويد.
- خداوند فرمود: اگر كسى مرا دوست دارد بايد رسول را دوست بدارد و هر كه رسولم را دوست دارد بايد خاندان او را دوستدار باشد و هركس خاندان رسول را دوست مى‏دارد بايد قرآن را دوست بدارد و دوست‏دار قرآن بايد مساجد را دوست بدارد كه آن‏جا محضر من است، مبارك است و فرخنده و اهلش محفوظ است و ايمن، نمازگزارانش حاجت روا و من ياور و پشتيبان آن‏ها، اگر در راهش بميرى ضامن بهشتت منم، ميمون و مبارك و اهلش سعادتمند و خوشبخت، آن‏ها در پرستش و عبادت من، و من دربرآوردن خواست آن‏ها، آن‏ها در مسجد و خانه من، و من دنبال مشكل‏گشايى آنها.
ـ مسجد بارگاه خداست با پاكى و وقار به بارگاه الهى در آييد، با تواضع و فروتنى در خانه خدا قدم گذاريد تا شيرينى مناجاتش را در كام خود بيابيد و از جام رحمتش برخوردار گرديد، هداياى فراوان عطايت نمايد و به زمين و طبقات آن فرمان دهد تا براى شما عبادت كنند.
مساجد و حكومت پهلوى
   از دوره احمدشاه تا پايان حكومت رضاشاه را مى‏توان دوره فترت و مهجوريت و مظلوميت مساجد نام نهاد، زيرا علاوه‌بر تهى شدن از آبادانى ظاهرى از آبادى باطنى كه عبارت است از: حضور فعال مؤمنين در آن و فعاليت در جهت تهذيب، آموزش و نشر و گسترش اسلام و مقابله با دشمنان دين و تشريك مساعى در حل معضلات اجتماعى و سياسى جامعه، خالى گرديده و يا آثار كمى در آن به چشم مى‏خورد. در پايان و زوال حكومت قاجاريه اوضاع اجتماعى و سياسى و بى‏لياقتى احمدشاه و... علت عمده اين وضع بود و پس از روى كارآمدن رضاخان، ديكتاتورى مطلق وى و درگيرى شديد با مظاهر دينى و اسلامى و علماى مدافع آن و قلع و قمع و تبعيد و حبس و قتل آن‏ها دليل آن بود. جنايت فجيع رضاخان در تاريخ 20 تا 22 تير ماه 1314 در مسجد گوهرشاد كه عده كثيرى از مردم متدين و بى‏گناه مشهد به خاك و خون غلتيدند و علما دستگير و شكنجه و عده‏اى تبعيد و زندانى و برخى فرارى شدند از جمله نكبت‏بارترين سوابق پهلوى اول است. جلوگيرى از مجالس وعظ و خطابه و سخنرانى و روضه و عزادارىبراى اباعبداللّه‏ الحسين (عليه‏السلام) در مساجد و تكايا، محدود كردن، سركوب نمودن علما و مردم متدين، تخريب و نابودى مساجد يابى اثر كردن و از خاصيت انداختن آن، اتحاد شكل لباس، صدور تصديق با شرايط خاص براى روحانيون، تشكيل مؤسسه وعظ و خطابه در مقابل حوزه علميه قم، تأسيس دانشكده معقول و منقول براى جذب روحانيون و خالى كردن حوزه‏ها از طلاب، برقرارى امتحانات خارج از حوزه علميه براى طلاب، اجبارى كردن لباس‌هاى فرنگى براى مردان و كشف حجاب زنان و... گوشه‏اى از اين اقدامات رسمى هستند27 و حال آن كه اقدامات مختلف ديگرى نيز به انجام رسيده كه رسما نه اعلان شده و نه به صورت كتبى از آن مدركى باقى مانده است. محمد شريف ‏رازى در تشريح وضع روحانيون و پايگاه‏هاى آن‏ها يعنى مساجد و مدارس دينى در زمان حكومت رضاخان مى‏نويسد: [«زمان آيت‏اللّه‏حائرى‌» مؤسس حوزه علميه قم ] بى‏شباهت به زمان بنى‏اميه و حكومت حجاج‏بن‏يوسف ثقفى نبوده، چنانچه در آن زمان شيعيان آل على (عليه‏السلام) خوار و محكوم به اعدام بودند در زمان رضاشاه كه معاصر با مرحوم آيت‏اللّه‏ حائرى(ره) بوده، نيز مؤمنين و پيروان آل‌محمد (صلى‏اللّه‏ عليه و آله) ذليل و زبون بودند... چه مقدار از شيعيان فداكار و گويندگان نامى اسلام را چون آيت‏اللّه‏ حاج آقا نوراللّه‏ اصفهانى و برادرش حاج آقا جمال و حجت‏الاسلام بافقى و حاج آقا حسين قمى و علماى عالى قدر اسلام را تبعيد و يا مسموم و مقتول و يا خانه‏نشين نموده و از مساجد و پست‏هاى دينى ساقط و ممنوع كردند. هر كس حرفى مى‏زد كلمه حقى مى‏گفت زبانش را از دهانش بيرون آورده و او را خفه مى‏كردند... مسجد خراب كردند، جلوى نماز جماعت را گرفتند، مردم را از رفتن به مسجد و... منع كردند... اذان  گفتن و قرآن خواندن و عزادارى نمودن  بر امام حسين (عليه‏السلام) را ممنوع كردند. از پستوى خانه‏ها روضه‌خوا‌ن‌ها و وعاظ و مستمعين را به دادگاه مى‏بردند و پرونده مى‏ساختند و محكوم به زندان و جريمه مى‏كردند... دولتى‏ها تصميم و جديتشان در به هم زدن حوزه علميه و اين عده محدود و معدود اهل علم بود و حقا هم كوتاهى نكردند، آنچه را كه نكردند توانايى و قدرت آن را نداشتند و الا مضايقه از مقدور خود ننمودند. وقتى مرحوم حائرى در ذى قعده 1355 ه. ق (1315 ه. ش) پس از 83 سال عمر دار فانى را وداع گفت... در صبح 17 ذى قعده كه خبر فوت ايشان در قم و تهران و ساير بلاد منتشر شد... اول كارى كه نمود اين بودكه نگذاشتند نصف روز هم براى آن فقيد مجلس سوگوارى گذارده شود و آمدند و به خصوص علما و طلاب را متفرق كرده و مجلس فاتحه را در همان ساعت اول به هم زده، آن را جمع كردند و هر وقت به اهل علم مى‏رسيدند مى‏گفتند: «چرا شما معطل هستيد، بزرگتان كه مرد و از ميان شما رفت ديگر چه مى‏خواهيد، برويد از قم و متحدالشكل شويد و متفرق گرديد، دوره آخوندى تمام شد.»
   اين وقايع تلخ تا آخرين روزهاى سلطنت رضاخان ادامه داشت، تا اين كه انگليس بنابر مصالح خود تصميم به بركنارى او و جايگزينى پسرش محمدرضا گرفت، محمدرضا در شهريور سال 1320 بر جاى پدر نشست و دوره دوم ديكتاتورى پهلوى با انتصاب او به سلطنت آغاز شد. وى نيز همانند پدر تاجدارش در طول بيش از سى سال حكومت خود نسبت به آيين مقدس اسلام و پرچمداران آن يعنى روحانيت آگاه و مبارز و پايگاه‏هاى اسلام يعنى مساجد بدترين ظلم‏ها و جنايت‏ها را روا داشت و از قتل و شكنجه و بستن و تخريب مساجد فروگذار نكرد و در جهت برآوردن منافع و دستورات و خواست‏هاى اربابان انگليسى و آمريكايى خود دريغ و مضايقه ننمود.
   منتهى با خروج رضاشاه از ايران و ايجاد آزادى نسبى كه به واسطه هرج و مرج ناشى از جنگ جهانى دوم ايجاد شده بود و انتشار انواع و اقسام نشرياتى كه به علت ديكتاتورى و اختناق رضاشاهى مجال چاپ و نشر نمى‏يافتند و بالا رفتن سواد و درك عمومى از اوضاع و حوادث و بروز روحانيت بيدار و آگاه و... محمدرضا هيچگاه نتوانست، پايگاه‏هاى مبارزه يعنى مساجد را قلع و قمع نمايد و صداى حق‏طلبى و عدالت‏خواهى از اين خانه‏هاى خدا تا پيروزى انقلاب اسلامى جارى و سارى بود، اگر چه كه بسيارى از روحانيون و مردم مؤمن و متدين اين مملكت بهاى آن را با جان و مال خود پرداختند.
   مبارزه با لايحه اصلاحات ارضى و اجتماع مردم در مسجد سيد عزيزاللّه‏ در بازار تهران و كشتار مردم توسط رژيم، الغاء لايحه انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى پس از تصويب آن در آذر 1341 به خاطر مبارزه و مقاومت سرسختانه علما و مردم و تجمع و اعتراض در مساجد و تكايا، به خاك و خون كشيدن طلاب مدرسه فيضيه در دوم فروردين 1342 و عكس‏‌العمل شديد امام خمينى (ره) و مردم متدين در ماه محرم سال مذكور به اين جنايت و تجمع در مسجد هدايت و حاج ابوالفتح، واقعه 15 خرداد سال 42 و تظاهرات گسترده مردم در قم، وارمين و ساير شهرها عليه دستگيرى حضرت امام خمينى(ره) و قتل‏عام تظاهركنندگان، سخنرانى امام عليه طرح مصونيت قضايى مستشاران آمريكايى (كاپيتولاسيون) و روشنگرى علما و روحانيون در مساجد و منابر و تبعيد رهبر كبير انقلاب اسلامى در 13 آبان 1343 و... وقايع مهم و گسترده در سالهاى 56 و 57 و...
   در تمام اين مبارزات نقش مساجد، نقش اساسى و بنيانى بوده و تجمع‏ها، تظاهرات، هماهنگى‏ها، چاپ و پخش اعلاميه‏ها، بيدارى و روشنگرى نسبت به توطئه‏هاى استعمار و رژيم وابسته به آن... از مساجد آغاز و در مساجد به انجام مى‏رسيد. امام خمينى(ره) رهبر كبير انقلاب اسلامى در اين باره مى‏فرمايد:
«... مسجد يك سنگر اسلامى است و محراب محل جنگ است، حرب است، اين را مى‏خواهند از دست شما بگيرند... اينها از مسجد بد ديدند، خصوصا در اين دو سه سال اخير. در اين دو سه سال اخير، مسجد يك محلى بود كه مردم را به نهضت و به قيام بر ضد ظلم تهييج مى‏كرد. اينها مى‏خواهند اين سنگر را بگيرند... شياطين دنبال اين هستند كه اين اسلام را بشكنند، شياطين آنچه كه از اسلام ديدند از هيچى نديدند... ما بايد و نسل‏هاى آتيه بايد متوجه باشند كه اين اسلام را حفظش كنند، در زير پرچم اسلام مجتمع شوند و اسلام همه چيز دارد؛ اسلام هم دنيا دارد، هم آخرت دارد، اسلام همه بُعدها را نظر به آن دارد.»
«... مساجد در انقلاب اسلامى ايران، مركز انقلاب و مركز آشنايى مردم با اسلام و وظايف شرعى آنان درجهت پاسدارى از ارزش‏هاى والاى اسلام بوده است. مسجد محلى است كه از آن بايد امور اداره بشود. اين مساجد بوده كه اين پيروزى را براى ملت ما درست كرد. اين مراكز حساسى است كه ملت بايد به آن توجه داشته باشند. اين طور نباشد كه خيال كنيم حالا ديگر ما پيروز شديم، ديگر مسجد مى‏خواهيم چه كنيم؟پيروزى ما براى اداره مسجد است.»
«شما بايد هوشيار باشيد كه مسجدهايتان و محراب‏هايتان و منبرهايتان را حفظ كنيد و بيشتر از سابق. شمايىكه اين معجزه را از مسجد ديديد، حالا بايد برويد دنبال اين مركز معجزه، نه رها كنيد او را.»