تهدید و دشمنی، پاسخ شاخه‌های زیتون هاشمی
سهراب صلاحی
درهرحال از طریق جواد ظریف و پس از عهدشکنی آمریکا، پیکو به ملاقات هاشمی رفسنجانی رفت که خود از این ملاقات چنین می‌گوید:
«از زمان آزادی همه گروگان‌های آمریکایی و بازگشت آن‌ها به خانه از لبنان، این نخستین ملاقات ما بود. به رفسنجانی گفتم که من درباره وعده‌های نقض‌شده به تهران آمده‌ام. توضیح دادم اگر عملیات آزادسازی گروگان‌ها بر این فرض شکل گرفت که اقدام حاوی حسن نیت از سوی آمریکایی‌ها صورت بگیرد اما از سوی آمریکایی‌ها آگاه شدم که هیچ اقدام متقابلی در راه نیست. رفسنجانی مات و مبهوت و نگران به مقدمه‌چینی ایرانیان و سرمایه‌گذاری بزرگ سیاسی که برای آزادسازی گروگان‌ها صورت گرفته بود و همچنین به جروبحث‌های داخلی اشاره کرد که او انجام داده است تا اجازه دهد چنین اقدامی صورت گیرد و اظهار داشت ما در لبنان با دخالت دبیر کل سازمان ملل به شما کمک کردیم. ما ریسک‌های زیادی برای همکاری با شما کرده‌ایم. ازآنجاکه ما وارد چنین تلاشی شده بودیم، به‌دقت به آنچه شما گفتید گوش کردیم و این شامل اطمینان فراوان ما به شما بود. آقای پیکو شما می‌دانید که مرا در وضعیت بسیار دشواری قرار داده‌اید. درواقع، این وضعیت موقعیت دشواری برای هردوی ماست ... نخستین اقدام این است که تصمیم بگیرم اجازه ندهم شما تهران را ترک کنید ... من بسیار غمگینم که می‌شنوم شما به این دلیل به تهران آمده‌اید. فکر می‌کنم اگر شما هرچه سریع‌تر تهران را ترک کنید بهترین اقدام است. اخباری که به من دادید خیلی زود به بخش‌های دیگر حکومت نشت می‌کند و آن‌ها ممکن است اجازه ندهند شما کشور را ترک کنید.»
در فرآیند راهبرد تنش‌زدایی که دولت هاشمی رفسنجانی با آمریکا شروع کرده بود، دولت ایران در اسفند 1373 از یک قرارداد یک میلیارد دلاری در دو میدان نفتی فراساحلی خبر داد که با شرکت آمریکایی کونوکو به امضاء رساند که تا آن زمان بزرگ‌ترین قرارداد نفتی به‌شمار می‌رفت. به تعبیر موسویان: «به‌این‌ترتیب شاخه زیتون [دیگری] به آمریکا فرستاده شد.» اما برخلاف سیاست خارجی اعلام‌شده از سوی کلینتون که استفاده از ابزار اقتصادی برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی را توصیه می‌کرد، اندکی پس از اعلام دولت ایران مبنی بر امضای قرارداد با شرکت مونوکو، دولت آمریکا اعلام کرد که مانع اجرای قرارداد خواهد شد و آن را «تهدید امنیت ملی» خواند. هاشمی رفسنجانی در پاسخ به مرجوع شدن شاخه زیتون و فرصت ازدست‌رفته دیگری برای آشتی گفت: «این یک پیغام به ایالات‌متحده بود که از سوی آن‌ها به‌خوبی درک نشد.»
ازجمله سرمایه‌گذاری دیگر دولت ایران برای کاهش تنش و درنهایت ایجاد رابطه با آمریکا، نامه هاشمی رفسنجانی به هلموت کهل ـ صدراعظم آلمان ـ بود که در آن نامه مطرح شد که ایران و اروپا می‌تواند در مبارزه علیه تروریسیم به شکل دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی با یکدیگر همکاری کنند که سرانجام نمایندگان دولت آلمان خبر دادند که به دلیل مخالفت دولت آمریکا، شانسی برای همکاری جدید میان ایران و اروپا وجود ندارد.
بااین‌وجود به جهت عزم دولت هاشمی رفسنجانی در رفع تنش و ایجاد رابطه با آمریکا، مسیر دیگری پیگیری شد و آن پیشنهاد همکاری جمعی و منطقه‌ای ایران با همسایگان عرب در خلیج‌فارس برای تأمین ثبات و صلح در خلیج‌فارس بود. با وجودی‌که این پیشنهاد موردقبول اروپا و به‌خصوص آلمان و همچنین استقبال کشورهای عرب منطقه قرار گرفت اما واشنگتن حتی اجازه بحث و بررسی پیرامون این پیشنهاد را به اروپا نداد.
پیشنهاد فوق به گونه دیگری و با عنوان «نظام همکاری منطقه‌ای در خلیج‌فارس» پیگیری شد تا همه ضمانت‌های لازم برای امنیت و صلح برای رفع نگرانی‌های غرب را فراهم نماید. این پیشنهاد که مورد تأیید شورای عالی امنیت ایران قرارگرفته بود، از سوی محمدجواد لاریجانی در ملاقات با کلاوس کینکل ـ وزیر خارجه آلمان ـ مطرح شد اما دولت آمریکا همسایگان عرب ایران را از پیوستن به این ابتکار که متضمن همکاری جمعی برای ثبات و امنیت خلیج‌فارس بود را منع کرد. حتی علی‌اکبر ولایتی در ملاقات با وزیر خارجه آلمان، مطالبه ایران مبنی بر پیگیری این پیشنهاد را اظهار کرده بود اما کینکل به وی گفت که واشنگتن از این طرح استقبال نمی‌کند.
به جهت انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، صدراعظم آلمان به هاشمی رفسنجانی (رئیس‌جمهور وقت) اطلاع داد که آمریکا قادر به برداشتن گامی در این مسیر تا زمانی که موضوع انتخابات در میان است، نیست. پس از انتخابات و با کنار رفتن جرج بوش و روی کار آمدن کلینتون در 1982- 1371، هاشمی رفسنجانی در نامه‌ای به صدراعظم آلمان و دیگر سران اروپا، آمادگی جمهوری اسلامی ایران را برای همکاری با اروپا در زمینه موضوعات حساسی مانند سلاح‌های کشتارجمعی، تروریسم و حقوق بشر اعلام کرد. دو ماه بعد در پاسخ نامه هاشمی رفسنجانی، اشمیت باوئر ـ وزیر خارجه آلمان ـ به موسویان ـ سفیر ایران در آلمان ـ خبر داد که نه‌فقط آمریکا موافق مذاکره در موضوعات مطرح‌شده نیست بلکه از آلمان تقاضای قطع ارتباط با ایران نموده است. اندکی بعد صدراعظم آلمان در پاسخ نامه رئیس‌جمهور ایران اعلام کرد که آلمان حاضر به همکاری با ایران در سازمان‌های بین‌المللی با تمرکز بر مسائل مرتبط با عدم تکثیر سلاح‌های کشتارجمعی، مبارزه علیه تروریسم و قاچاق مواد مخدر است. به تعبیر موسویان، نامه صدراعظم، مثبت‌ترین پیام یک رهبر غربی به ریاست جمهوری اسلامی ایران از زمان انقلاب اسلامی در 1357 بوده است.
محمد هاشمی رفسنجانی، برادر رئیس‌جمهور، در شهریور 1372 ضمن ملاقاتی با صدراعظم آلمان، پاسخ رئیس‌جمهور را تحویل داد. در این نامه هاشمی رفسنجانی پایان دادن به دو دهه دشمنی بین ایران و غرب (شامل ایران و آمریکا) را خواستار شده بود. صدراعظم آلمان قول داده بود که موضوع را با کلینتون در میان خواهد گذاشت. وی همچنین خاطرنشان کرد که چند بار این موضوع را با کلینتون ـ رئیس‌جمهور آمریکا ـ در میان گذاشته که ایران یک کشور بزرگ و پرقدرت در منطقه است و یادآوری نمودم که باید تنش بین آمریکا و ایران کاهش یابد. اکنون‌که ایران بارها آمادگی خود را اعلام کرده است، چرا آمریکا نباید آماده باشد.
به‌رغم توصیه صدراعظم آلمان، این بار نیز آمریکایی‌ها بهانه دیگری برای شروع مذاکره و کاهش تنش مطرح کردند و آن به رسمیت شناختن اسرائیل بود. مطرح کردن این بهانه در حالی بود که در میان کشورهای عضو کنفرانس اسلامی، در آن زمان تعداد بسیار کمی اسرائیل را به رسمیت شناخته بودند و حتی کشورهایی مانند پاکستان و عربستان که از متحدین آمریکا در منطقه بودند، اسرائیل را به رسمیت نشناخته بودند.
همچنین در ملاقات علی‌اکبر ولایتی ـ وزیر خارجه ـ در خرداد 1373 با صدراعظم آلمان، وی بار دیگر خواست ایران برای همکاری در صحنه بین‌المللی و در موضوعاتی همچون تروریسم، سلاح‌های کشتارجمعی و قاچاق مواد مخدر را مورد تأکید قرار داده بود، کهل نیز ضمن موافقت خود با طرح ایران قول داد که بار دیگر در ملاقات خود با کلینتون آن را مطرح خواهد کرد. این بار کلینتون در پاسخ ضرورت محدود کردن رابطه با تهران را تکرار کرده و اظهار داشته است که بن با بهبود رابطه با تهران از خط ناتو و غرب جدا افتاده است.
خلاصه اینکه موسویان عضو اصلی عملیاتی کردن راهبرد دولت هاشمی رفسنجانی در تلاش برای کاهش تنش و ایجاد رابطه با آمریکا اقرار می‌نماید که ایران در چارچوب مختلف در رویکرد تنش‌زدایی، تلاش خود را برای گذر از موانع گذشته رابطه با آمریکا در چارچوب اقدامات مختلف انجام داد اما «ایالات‌متحده تنها در جست‌وجوی یک هدف و آن‌هم به زیر کشیدن نظام اسلامی بود»، وی همچنین بر این واقعیت تأکید داشت که بار دیگر نظر رهبر انقلاب، آیت‌الله خامنه‌ای مبنی بر بی‌اعتمادی به آمریکا و بی‌ثمر بودن تلاش برای ایجاد رابطه با این کشور تائید شد و به تعبیر موسویان، دولت آمریکا به همه اقدامات ایران در دولت هاشمی رفسنجانی برای ایجاد رابطه، «با تشدید دشمنی به آن پاسخ داد».