۴۶ - مهدی جبرائیلی تبریزی: اقتصــاد کشاورزی ۱۴۰۱/۰۳/۰۹
کشاورزی مادر تمام فعالیت‌ها و صنایع مورد نیاز هرکشوری است و همین بیانگر این واقعیت است که کشاورزی به عنوان اولین بخش اقتصاد و عرضه‌کننده عوامل اساسی زندگی بشر و بخش‌های دیگر اقتصاد بوده و در پیشرفت همه‌جانبه کشورها حائز نقش مهمی است.
از منظر اسلام هم کشاورزی حرفه‌ای پرخیر و برکت است. پیامبراکرم، فرمودند: «به کشاورزی مشغول شوید که کاری مبارک است»(كنزالعمال، ج4، ص 33).
و از ایشان نقل شده است: «هر مسلمانی درختی بنشاند یا کِشتهای بکارد و انسان یا پرنده یا چهارپایی از آن بخورد، برای او صدقه محسوب میشود»
(مستدرك الوسائل، ج13، ص460).
از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که؛ «کشاورزان گنجهای مردمانند، غذای پاکیزه را که خداوند ارزانی داشته زراعت می‌کنند و آنها در روز قیامت برترین مقام را دارند و به خدا نزدیک‌ترند و آنها را به نام «مبارک‌ها» صدا میزنند»(الكافي، الاسلاميه، ج5، ص261).
نکته ظریف و دقیقی که در این روایت وجود دارد؛ تاثیر فرهنگی کشاورزی و نقش آن در تقویت باورهای دینی و سعادت اخروی است. این نکته از تعابیر«مبارک»، «غذای پاک» و «مقام برترین در قیامت» قابل استفاده است.
پیرامون نقش اقتصادی کشاورزی آیات و روایات زیادی در متون دینی وجود دارد. امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند: «کیمیای بزرگ(که گمشده بسیاری از مردم است) همان زراعت است»(الكافي، الاسلاميه، ج5، ص261).
امیرالمومنین علیه‌السلام استفاده بهینه و مناسب از آب و خاک را رفع‌کننده فقر و رسیدن به خودکفایی بیان نموده‌اند: «هر کس آب و خاک داشته باشد و درعین حال نیازمند باشد، از رحمت خداوند به دور است(وسائل‌الشيعه، ج17، ص41).
علی علیه‌السلام علاوه بر اینکه خود یک کشاورز فعال بود، در برنامه دولتش کشاورزی در اولویت قرار داشت و به استانداران و فرمانداران خود دستور داده بود که همیشه از حال کشاورزان با خبر باشند. آن حضرت به مالک اشتر نوشته‌اند: «بايد كه توجه تو به آباد كردن زمين بيش از توجه به گرفتن خراج باشد، چه خراج جز در نتيجه آبادى فراهم نمىآيد. هر كس بدون آباد كردن زمين خواستار خراج شود، كشور را خراب و مردم را هلاك كرده است، و كار او جز‌اندكى راست نخواهد شد. پس اگر از زيادى ماليات(خراج)، يا رسيدن آفت آسمانى، يا قطع شدن آب، يا باران، يا خراب شدن بذر در نتيجه غرق شدن زمين در زير آب، يا نابود شدن ماده غذايى از زمين شكايت كنند، بايد چنان بار مردم را سبك كنى كه كارشان اصلاح شود. و اين كار نبايد بر تو گران افتد، زيرا كه اين اقدام همچون ذخيرهاى است كه مردم خود آن را با آباد كردن و آراستن و پيراستن سرزمين‌ها بازمىگردانند»(نهج‌البلاغه، نامه 53؛ الحياهًْ، ترجمه احمد آرام، ج2، ص745).
و در روایتی می‌فرمایند: «مردم معاش خود را از چند راه تامین می‌کنند: پست‌های دولتی، کارهای عمرانی، کشاورزی، تجارت، اجاره و صدقات... اما درمورد کشاورزی خداوند متعال می‌فرماید؛ اوست که شما را پدید می‌آورد و به عمران و آبادی زمین دعوت کرده است. خداوند متعال از آن رو انسان‌ها را به آبادانی زمین امر کرده است تا بهترین راه که کشاورزی است و محصولات آن از قبیل غلات، حبوبات و میوه‌هاست، تامین معاش نماید»(وسائل‌الشيعه، ج19، ص35).
ضرورت توجه به کشاورزی کشور
ایران دارای 1/745 هزار کیلومتر مربع و رتبه هجدهم به لحاظ وسعت در دنیا است. این وسعت سرزمینی و میزان زمین‌های قابل کشت ظرفیت بالقوه‌ای را برای کشاورزی درکشور فراهم کرده است.
از این قابلیت الگوهای کشت گوناگونی را می‌توان در قسمت‌های مختلف آن پیاده‌سازی کرد؛ محصولاتی مانند مواد اولیه فراورده‌های غذایی، دانه‌های روغنی، حبوبات، سبزیجات و خوراک دام. طبق آمار سازمان فائو، ایران در تولید ۲۲ محصول مهم در میان ۷ کشور برتر تولیدات کشاورزی قرار دارد.
برنامه‌ریزی، سیاستگذاری و سرمایه‌گذاری کارشناسانه و دانش‌بنیان در این بخش، از استراتژی‌های عاجل و ضروری است که در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی باید بر آن تمرکز کرد. این امر در جهت تنوع‌سازی اقتصاد و توسعه بخش‌های گوناگون آن با هدف جایگزین کردن با بخش نفت است.
توجه و سرمایه‌گذاری در این بخش و رونق تولیدات کشاورزی از دو جنبه صادرات و واردات اهمیت به سزایی دارد. نیاز بازارهای بین‌المللی و منطقه‌ای به محصولات کشاورزی فرصت مناسبی است که ضمن ایجاد فرصت‌ها و بسترهای اشتغالزا، از ارزش ارزآوری بالایی هم برخوردار است. کشوری مانند آمریکا حدود 25 درصد از ارزش صادراتش مربوط به محصولات بخش کشاورزی است.
اهمیت بخش کشاورزی در اقتصاد کشور تا آنجاست که هفت قلم از 10 قلم عمده محصولات وارداتی به کشور با ارزشی در حدود 15 میلیارد دلار را در سالهای اخیر محصولات کشاورزی نظیر گندم، ذرت، برنج، کنجاله سویا و... تشکیل داده است و اگر بخشی اندک از همین مبالغ در طول زمان صرف بهسازی و اصلاح روش‌های تولید، بهبود راندمان و کارایی مصرف آب، اصلاح بذرها و در کل تحقیقات در بخش کشاورزی و صنایع وابسته میشد، میتوانست کشاورزی کشور را دگرگون کند و علاوه بر ایجاد اشتغالی پایدار و مولد، از ظرفیتهای خدادادی کشور به نحو بهتری استفاده شود.
عنایت به مزیت‌های بخش کشاورزی می‌تواند نگاه ما را نسبت به این حوزه تغییر دهد تا همت مضاعفی درجهت رونق آن گمارده شود:
- تنوع فصلی و ایجاد زمینه تولید اکثر محصولات کشاورزی،
- تنوع تولیدات کشاورزی با توجه به شرایط اقلیمی،
- امکان تولید حدود 85 درصد از انواع میوه و تره‌بار تولیدی منطقه در ایران،
- دسترسی آسان به بازار مصرفی داخلی و امکان صادرات به بازار کشورهای خاورمیانه و همجوار،
- تأمین اکثر نیازهای این بخش به صورت بومی از داخل کشور و وابستگی بسیار ناچیز به خارج از کشور،
- امکان ایجاد اشتغال در بخش کشاورزی تا حدود 30 درصد کل جامعه با توسعه صنایع پایین‌دستی و بالادستی.
توسعه كشـاورزي ارتباط مستقیمی با اشتغالزایی دارد. کارشناسان، مهندسان، تکنیسین‌ها و کارگران مرتبط با خاک و آب، کاربران مشاغل و صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی مانند صنایع غذایی و ماشین‌های کشاورزی و تعمیرکاران و مکانیک‌های مربوطه(حدود 30 مورد)، منابع طبیعی و... شغل‌هایی هستند که در صورت رونق کشاورزی، فرصت ایجاد اشتغال برای آنها فراهم خواهد شد.
کشاورزی و قطع وابستگی به درآمدهای نفتی
نیاز به توضیح ندارد که توجه به بخش کشاورزی در اقتصاد، موجبات کاهش وابستگی به نفت را در پی خواهد داشت. رهبر معظم انقلاب بارها در سخنرانی‌هایشان بر کاهش وابستگی به نفت تأکید کرده‌اند؛ تا جایی که احقاق اقتصاد بدون نفت را یکی از آرزوهای خود در اداره کشور عنوان نموده‌اند: «ما باید به این‌جا برسیم و بتوانیم خودمان را از درآمد نفت واقعاً بى‌نیاز کنیم. یکى از بزرگ‌ترین بلیات اقتصاد ما و نه فقط اقتصاد ما، بلکه بلیات عمومى کشور، وابستگى ما به درآمد نفت است».
این موضوع از دو منظر قابل بررسی است؛
اول اینکه با تقویت و توسعه بخش کشاورزی، به‌صورت خودکار و پی‌در‌پی سیاست جایگزینی واردات پیگیری خواهد شد.
ثانیا با تقویت این بخش نه تنها با رسیدن به خودکفایی در برآوردن نیازهای داخل، نیاز به واردات کالاهای کشاورزی و مواد غذایی کاسته و حذف خواهد شد، حتی می‌توان به‌عنوان یک درآمد ارزی برای کشور به آن نگاه کرد. صادرات کشاورزی با توجه به مزیت‌های فراوان جغرافیایی و تنوع محصول کشور، می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای توسعه سیاست صادرات غیرنفتی باشد.
عوامل توسعه کشاورزی
مدیریت آب: نخستین و اصلی‌ترین عامل توسعه کشاورزی، آب و مدیریت آن است. خداوند در آیات بسیاری به نقش اساسی آب در رونق و توسعه کشاورزی اشاره کرده است. آبی که از آسمان فرو می‌ریزد مهم‌ترین منبع کشت و زرع است. از این رو باید در اندیشه محافظت و مهار آنها بود.
به‌کارگیری ابزار‌های مدرن و مناسب: از دیگر عوامل توسعه کشاورزی و رونق آن بهره‌مندی از ابزار‌های مناسب و معمولی در هر عصر و زمان است. حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «دانش قدرت است» و بنابراین استفاده از دانش روز و تکنولوژی پیشرفته در کشاورزی، ضروری است.
نقش انسانی و مدیریتی: عامل دیگر، نقش انسانی در کشت و زرع است. نیروی انسانی تلاشگر رکن رکینی در اعتلا و ارتقای کشاورزی است. حتی اگر آب به‌اندازه کافی وجود داشته باشد، می‌بایست انسان به عنوان خلیفه خداوندی در این حوزه وارد شده و نقش خود را به درستی ایفا کند. آموزش روش‌های نوین و دانش بنیان در حوزه کشاورزی و بینش و کنش جهادی جایگاه اعجازگونه دارد.
موانع و مشکلات بخش کشاورزی
مشکلاتی مانند روش‌های آبیاری و کشاورزی سنتی، کمبود منابع آبی، کمبود اعتبارات، هجوم آفات، دلالگری و سودجویی عده‌ای بیگانه از محصولات کشاورزی ومشکلات پس از تولید همچون مسائل مربوط به بازار و بازاریابی از مهم‌ترین عوامل موجود برسر راه رشد و توسعه بخش کشاورزی در ایران است که در برنامههای توسعه و برنامهریزیهای ملی و منطقه‌ای خیلی به آن توجه نشده است.
مخلص کلام این که توسعه بخش کشاورزی از طریق توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی، از جمله راهکارهای اقتصاد مقاومتی برای افزایش توان اقتصادی کشور است. و هم اینکه آثار فرهنگی، سیاسی، امنیتی آن گویای همه ناگفته‌هاست.
مهدی جبرائیلی تبریزی
پژوهشگر اقتصادی