۱۸۶ - استاد حسن رحیم‌پور :کارکردهای مسجد در زمان پیامبر(ص) و زمان ما ! ۱۴۰۲/۰۳/۲۹
کارکردهای مسجد در زمان پیامبر(ص) و زمان ما !
۱۴۰۲/۰۳/۲۹
حسن رحیم‌پور ازغدی
آنچه در پی می‌آید سخنرانی استاد حسن رحیم‌پور ازغدی در نشست «شبستان اندیشه» با موضوع «نقش مسجد در ساخت تمدن نوین اسلامی از منظر امام خمینی(ره)» است که روز(چهارشنبه، ۲۴ خردادماه) در تهران ایراد شده است. وی در سخنان خود به بررسی نقش مسجد در زمان رسول اکرم(ص) و مقایسه آن با نقش مساجد در دوران معاصر پرداخته است. این مطلب را به نقل از خبرگزاری شبستان از نظر می‌گذرانیم.
***
نهضت توحیدی و تربیت انسان و عدالت‌خواهی برای بشر، از مسجدالنبی(ص) و کنار بیت‌الله‌الحرام شروع شد و پایان تاریخ هم با قیام ولی‌خدا حضرت صاحب‌الزمان(عج) از کنار مسجدالحرام آغاز می‌شود، یعنی آغاز و پایان تاریخ با مسجد است؛ البته منظور پایان خلقت نیست بلکه پایان تاریخی که با آدم(ع) و سجده بر آن نبی الهی برای خدا آغاز شد و خط و ربط‌ها نیز با همان سجده نخست شکل گرفت.
جدایی خط ابلیس از خدا بر سر سجده
خط ابلیس از خط خدا از همان سجده جدا شد همه اختلافات بر سر سجده است، اساساً تقسیم بشر به مومن، مشرک و منافق همه به سجده بازمی‌گردد؛ همین مسئله مسجد را بنا شده بر اساس تقوی یا مسجد ضرار می‌کند؛ شیطان گفت با سجده در مقابل خدا مشکلی ندارم اما آدم کیست که به او سجده کنم؟! اینکه آدم مسجود له بوده یا مسجود به، هر دو قابل توضیح است. پس دعوا از سر سجده آغاز شد چنان‌که بحث هابیل و قابیل هم از سجده آغاز شد. قابیل ظاهراً موحد بود بلکه به تعبیر قرآن سر قربانی و تقرب با برادرش دچار مشکل شد و گفت چطور قربانی برادرم پذیرفته شد و قربانی من نه؟!
خطی که از همان خلقت آدم(ع) و سپس هابیل و قابیل در باب سجده و مسجد شروع شد تا امروز ادامه دارد و جالب آنکه هر دو هم با زبان دین و مذهب سخن می‌گویند؛ همان‌طور که امام خمینی(ره) اسلام را به اسلام آمریکایی و ناب یعنی اسلام دست‌خورده و اسلام دست‌نخورده تقسیم کردند. این دعوایی که بین دو اسلام یا تشیع علوی و لندنی وجود دارد ادامه همان دعوا است. چنان‌که رؤسای‌جمهور آمریکا که دستشان تا مرفق به خون بشر آلوده است، کلیسا می‌روند و عید فطر را به مسلمانان تبریک می‌گویند!!
چنان‌که آل‌سعود هم هر سال حاجی شده و خادم‌الحرمین هستند. قرآن کریم هم مسجد را به دو نوع تقسیم می‌کند مسجدی که تقوامدار است: «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى»(توبه/108) و خدا را هدف می‌گیرد و مسجدی که پشت به خدا ساخته شد. ممکن است کسانی بگویند هر چه بیشتر مسجد بسازیم و هزینه این ساخت بیشتر و گران‌تر باشد و برای مثال در هر کوچه مسجدی باشد و بهترین مصالح و لوازم در آنها به کار رود، اینها تعظیم شعائرالله است، اما قرآن این را قبول ندارد.
تولد کل تاریخ فضیلت و عدالت در مسجدالنبی(ص)
مسجدالنبی(ص) ساده‌ترین مسجد در طول تاریخ اسلام تا امروز بوده و است، نه سقفی داشت(با شاخه‌های نخل مسقف شد) نه فرشی داشت، (ماسه و شن کف آن را پوشانده بود) و نه شکوه مادی داشت چنان‌که دیوار مختصر و نه کامل برای آن کشیدند که مبادا وحوش و حیوانات وارد شوند؛ اما در عین این سادگی کل تاریخ فضیلت و عدالت در آن مسجد متولد شد و از بدترین آدم‌ها بهترین انسان‌ها را ساخت! از آدم‌های وحشی و جاهل، عاقل‌ترین مردمان را ساخت، از افراد فاسد و ظالم عادل‌ترین آنها را تربیت کرد، همه اینها در آن مسجد رقم خورد در عین اینکه هیچ شکوه مادی نداشت و تماماً معنویت بر آن حاکم بود.
بنابر روایات، در آخرالزمان اگرچه مساجد شلوغ و صفوف نماز متراکم خواهد بود اما نمازگزاران صرفاً بدن‌هایشان کنار هم است در حالی‌که قلب‌هایشان از هم دور است؛ یعنی با هم مصافحه می‌کنند و تقبّل‌الله می‌گویند اما به یکدیگر رحم ندارند، در بازار گرانفروشی و در خانواده به هم ستم می‌کنند! در روایت است که وقتی امام عصر(عج) ظهور کرده و تشریف بیاورند، کارکرد مسجد به زمان پیامبر(ص) بازمی‌گردد. مسئله‌ای که امروز وجود ندارد. مساجد در کل جهان اسلام و در ایران(علی‌رغم اینکه مساجد ما در بسیاری ابعاد پیشتاز هستند)، کارکرد لازم را ندارند. لذا بنابر تصریح روایات، امام زمان(عج) پس از ظهور، برخی مساجد را تخریب می‌کنند از جمله مساجد تزیین شده و شبیه به کاخ و معابد و دارای شکوه مادی. در روایات است که مساجد همچون تخت‌گاه حضرت موسی(ع) خواهد شد.
امام زمان(ع) پس از ظهور مساجدی را که به سبک اشراف ساخته شده مثل بلندترین منا، زیباترین فرش‌ها و... را تخریب می‌کنند و بر شکوه معنوی مساجد تاکید دارند چنان‌که مسجدالنبی(ص) و مسجد کوفه که توسط پیامبر(ص) و امیرالمومنین(ع) اداره می‌شدند، چنین بودند.
تصوری که ما از مسجد و تعظیم شعائر داریم که به افزایش جسم و جسد مسجد بازمی‌گردد یا تعداد کمّی نمازگزاران افزایش بیابد در حالی که دروغ و ربا و کم‌فروشی و دیگر گناهان رایج باشد، اشتباه است، این یعنی مسجد فقط بنا است و تاثیر نمی‌گذارد، دیگر مکاتب هم، چنین بنایی را در قالب معبد دارند و تلاش می‌کنند فضای آنها را با تمثال، بخور و... معنوی کنند!
نگاه اسلام به مسجد با دید تمدن‌‌‌سازی
هیچ مکتب و دینی به مکان مذهبی خود به دیده محور و پایگاه تمدن‌‌‌سازی نمی‌نگرد، چراکه تمدن‌های مدنظر آنها کاملاً مادی است و بر تولید قدرت و تولید و مدیریت ثروت تأکید دارد و در معابد هیچ‌یک از ادیان و مذاهب نمی‌بینیم که صحبت از جامعه، حقوق اجتماعی و حقوق انسان، عدالت، حکومت، سفارت، قضاوت و... مطرح شود؛ امام خمینی(ره) در وصیت‌نامه خود آورده‌اند: همین فکر را بر مسجد ما هم حاکم کرده بودند.
همه خطبه‌ها و سخنرانی‌های انقلابی، تربیتی و حاکمیتی امیرالمومنین(ع) در مسجد ایراد و مطرح شده است چنان‌که بسیاری از آیات قرآن در مسجدالنبی(ص) نازل شده و نیز بسیاری از اتفاقات تاریخ‌ساز اسلام در مسجد رقم خورده است. آن زمان مدینه شهری بسیار کوچک و با جمعیت بسیار محدود بود اما پیامبر(ص) در فضای مسجد، از هیچ، همه چیز ساختند و مرکز شهر را مسجد قرار دادند.
در جامعه نوپای اسلامی مسجد مجاهدپرور بود، مسجد محل امر به معروف و نهی از منکر اغنیا و قدرتمندان و افراد ذی‌نفوذ بود، مسجد کرسی گفت‌وگو و بحث و آزاداندیشی به معنای امروزی بود؛ مسجد مرکز خیریه‌ترین خیریه‌ها بود یعنی اساساً یکی از اهداف برگزاری جماعت این بود که فقیر و غنی در مسجد کنار هم نشسته و مشکل‌گشایی شود؛ مسجد فاصله‌ها و تفاضل‌های طبقاتی را از بین می‌برد.
تأثیر تربیت مسجدی بر رشد انسان‌ها
نقل است مرد فقیری به مسجدالنبی(ص) آمد در حالی که بوی ناخوشایندی داشت و در کنار فردی نشست که عطر خوشی استفاده کرده بود، مرد غنی خود را جمع کرد تا مبادا شخص فقیر به وی بخورد (تکبر ورزید)، حضرت رسول(ص) فرمودند: ترسیدی از فقر او به تو برسد یا ثروتت به جیب او سرریز شود. آن شخص توبه کرد و از پیامبر(ص) عذرخواهی کرد و گفت حاضرم نیمی از ثروتم را همین حالا به نام شخص فقیر کنم به شرط آنکه هم شما و هم آن شخص مرا عفو کنید.
آن شخص فقیر که در معنویت پیشتاز بود، گفت تو را بخشیدم اما چیزی از ثروت تو نمی‌خواهم و چون دلیل را جویا شد، گفت: می‌ترسم همچون تو بشوم و به دیگران تکبر بورزم! این است تربیت مسجدی و اثر تربیت در مسجد بر رشد و شکوفایی شخصیت انسان‌ها.
همچنین نقل است پیامبر(ص) اجازه نمی‌دادند مردم به مسجد آمده و نماز بخوانند و بی‌تفاوت و بی‌خبر نسبت به وضعیت یکدیگر از مسجد بروند؛ این رویکرد سکولاریسم است که می‌گوید مذهبی باش اما مذهب جدا، اقتصاد جدا، هنر جدا، رسانه جدا و... این یعنی در فضای اجتماع مثل لامذهب‌ها عمل کردن! مسجدی که محله را سالم‌‌‌سازی نکند و امام و مأمومین فقط وقت نماز آمده و جماعت برپا می‌کنند و می‌روند، مسجد مرده است! در همه ادیان و مکاتب چنین وضعیتی هست مثل اشک و توسلی که هندوها در معابد دارند یا رفتن مسیحیان متدین به کلیسا؛ فرق مسجد با معابد دیگر در این است که مسجد گره‌گشایی می‌کند.
نقل است دختری در مسجدالنبی(ص) به محضر پیامبر(ص) رسید و عرضه داشت: می‌خواهم ازدواج کنم اما نمی‌دانم با چه کسی، چه باید بکنم؟ پیامبر اکرم(ص) فرمودند: می‌پرسم و اطلاع می‌دهم و بعد از مدتی به وی گفتند سه نفر مایل به ازدواج با شمایند، یکی از آنها را انتخاب کن؛ پیامبر(ص) سپس بر مهریه تأکید کردند و نهایتاً آن را آموزش چند سوره قرآن به خانم قرار دادند.
در همین اتفاقی که در مسجد افتاد چند خلأ ازدواج حل شد یکی انتخاب شخص مناسب، دیگری ازدواج آسان و نیز برطرف کردن مشکلات فرهنگی ازدواج. اما آیا امروز می‌توان چنین کاری را در مساجد انجام داد؟!
برای بازگشت به مسجد به سیره پیامبر(ص) عمل کنیم
اگر می‌خواهیم مساجد احیا و شمار مسجدی‌ها زیاد شود و در خانه‌های خدا قلب‌ها هم همچون جسم‌ها در کنار هم باشند، باید مثل پیامبر(ص) عمل کنیم.
پیامبر(ص) در مسجد احکام و الزام پایبندی به آنها را به مردم آموزش می‌دادند، چنان‌که فرمودند خدای متعال نماز بدون زکات را نمی‌پذیرد و نماز و ذکرتان بی‌زکات بالا نمی‌رود. در قرآن هم نماز و زکات در کنار یکدیگر آمده‌اند، چون نماز ارتباط با خدا و زکات توجه به خلق خدا است. پیامبر(ص) در موضوع زکات مشخصاً چند نفر را نام بردند که مسجد را ترک کنید!
نقل است وقتی پیامبر(ص) برای نماز به مسجد می‌آمدند و فردی را غایب می‌دیدند، علت را جویا شده و درصدد مشکل‌گشایی برمی‌آمدند و پس از نماز به آنها سرکشی می‌کردند. بر اساس این سیره نبوی(ص)، مسجدی‌ها نباید و نمی‌توانند نسبت به اطرافیان و همسایگان و افراد جامعه بی‌تفاوت باشند.
عربستان آن زمان در حاشیه دو تمدن ایران و روم قرار داشت و در سراسر جزیره‌ًْ‌العرب فقط ۱۷ نفر از‌اشراف قریش و یهودیان سواد داشتند! در چنان شرایط بی‌تمدنی و حاکمیت جاهلیت، پیامبر(ص) ستون‌های مسجد را با اسامی مستقل و اهداف خاص نامگذاری کردند؛ برای مثال ستونی محل رسیدگی به شکایات مردم بود، ستونی به نشستن حضرت(ص) هنگام تفکر و عبادت اختصاص داشت و... ایشان با این کار کارکردهای مسجد را آموزش داده و نهادینه کردند. در زمان رسول خدا(ص) مسجد مرکز تعلیم و تربیت نیز بود، چنان‌که به همت پیامبر(ص) مسجد مرکز سوادآموزی و مدرسه و دانشگاه شد و ایشان اسرای جنگی را به شرط آموزش سواد به ۱۰ نفر از مسلمانان آزاد می‌کردند. در حالی که پیامبر(ص) خود امّی بودند و البته باید هم مدرسه نادیده به رسالت مبعوث می‌شد تا نگویند تورات و انجیل خوانده و مدعی شده است!
ایجاد نخستین دانشگاه‌های اسلام در مسجد
نخستین دانشگاه‌های جهان اسلام در مسجد شکل گرفت، چنان‌که دانشگاه بزرگ امام صادق(ع) با چهار هزار شاگرد که چهره‌های بزرگی همچون ائمه فرق اهل سنت در میان آنها حضور داشتند، در مسجد ایجاد شد و گسترش یافت؛ علاوه‌بر این، مسجد محل برگزاری مناظرات و پرسش و پاسخ و تبیین و نیز مرکز علم، عمل، اخلاق، تربیت اجتماعی اصلاح خانواده بود. برای مثال در شأن نزول آیه جلباب آمده روزی جوانی مسلمان با سر و روی خونی وارد مسجد شد و وقتی پیامبر(ص) علت را از وی جویا شدند، عرضه داشت در کوچه با خانمی بی‌حجاب مواجه و محو او شدم و چنان خیره گشتم که به دیوار خوردم و زخمی شدم؛ آن‌جا بود که آیه جلباب نازل شد. این یعنی حتی مدیریت نگاه مردان و زنان نامحرم به هم در مسجد آموزش داده می‌شد!
همچنین تربیت کودک، معرفت، محبت، عاطفه و عشق همه در مسجد ارائه می‌شد؛ روزی مردم هنگام نماز پیامبر(ص) را در مسجد نیافتند وقتی در جست‌وجوی ایشان برآمدند حضرت(ص) را در کوچه مشغول بازی با بچه‌ها دیدند و حضرت به آنها فرمودند: به اینها قول بازی داده بودم و باید ادا می‌کردم!... سپس ادامه دادند: شما این کودکان را راضی کنید تا به ازای دریافت هدیه‌ای اجازه دهند من همراه‌تان بیایم؛ نهایتاً با تعدادی گردو آن کودکان راضی شدند و رسول خدا(ص) برای نماز رفتند.
جلوه‌هایی از سیره پیامبر(ص) که با مسجد گره خورده است
زمانی پیامبر(ص) دیدند که در کنار مسجد ساختمان‌های باشکوه و مجلل ساخته شده، حضرت(ص) فرمودند: به صاحب آنها بگویید به سمت جهنم پیش می‌روند، سپس ادامه دادند: هر کس خانه‌ای بسازد که مردم با دیدن آن آه کشیده و چنان اشرافی زندگی کند که دهان مردم از تعجب باز بماند، جهنمی است. وقتی این پیام به آن شخص منتقل شد، وی خود را به حضرت رسول(ص) در مسجد رساند اما پیامبر پاسخ سلام او را نداده و روی برگرداندند! این یعنی حضرت(ص) در مسجد، جامعه را تربیت می‌کردند.
همچنین نقل است عده‌ای از اشراف پس از توفیقات اسلام و مسلمین، در مسجدالنبی(ص) به محضر پیامبر(ص) رسیدند و عرضه داشتند ما می‌خواهیم مسلمان شویم اما نمی‌توانیم با این فقرا و مستضعفانی که دور شما را گرفته‌اند حشر و نشر داشته باشیم، می‌شود شما جلسه‌ای با اشراف و بزرگان و جلسه‌ای با مستضعفان و فقرا داشته باشید؛ اگر شئونات ما رعایت شود مسلمان می‌شویم و به اسلام کمک می‌کنیم... هنوز رسول خدا(ص) پاسخ نداده بودند که آیه نازل شد: مبادا این زحمتکشان و محرومان و فقرا را که روزها اهل تلاش و شب‌ها اهل تضرع هستند، ترک کنی! این آیه هم در مسجد نازل شد!
آنها می‌خواستند مسجد را به مسجد فقرا و مسجد اغنیا تقسیم کنند؛ امروز هم دو جور مسجد داریم و دو تیپ آخوند، دو تیپ هیئت و...! این دو تیپ آن زمان هم بودند. نقل است پس از نزول این آیه، پیامبر(ص) از جای برخاستند و به سمت اصحاب صفه (گروهی از مهاجران که به دلیل دست کشیدن از خانه و دیار به فقر مبتلا گشته بودند) رفتند و فرمودند هر یک از مهاجر و انصار با هم پیوند اخوت و برادری ببندید و اموالتان را تقسیم کنید، این یعنی مساوات و خود حضرت رسول(ص) نیز با امیرالمومنین(ع) پیوند اخوت بستند. همه اینها در مسجد رخ می‌داد. امروز مساجد ما چه می‌کنند، اصلا با محله در ارتباط هستند؟ حتی اگر کسی مضطر و گرفتار بود اما اهل مسجد و دین نبود، باز هم پیامبر(ص) به دیدار آنها می‌رفتند و گره‌گشایی می‌کردند.
حضرت رسول(ص) به‌قدری نگران بدحالی و خوشحالی مردم بودند که تا فرد ناراحت نمی‌خندید، او را رها نمی‌کردند و سعی در رفع مشکل او داشتند. برخلاف همه ادیان و مکاتب، مسجد کارکردهای کادر‌‌سازی، آموزش، خیریه و کمک به محرومان آن هم بدون تحقیر و با حفظ شأن و حرمت آنها را دارد (تأکید قرآن بر صدقه پنهان و بدون منت و کوچک‌ترین اذیت و آزار است). نقل است امام سجاد(ع) در مسیر حج بودند که شخصی غنی آمد و عرضه داشت تا رسیدن به مکه ناهار همه حجاج با من؛ روزی حضرت(ع) وی را صدا کرده و در خلوت فرمودند: آیا این کار درست است که هر روز شما بالای مجلس نشسته و میزبانی کنید و حجاج تک به تک مقابل تو خم و راست شده و قبول باش و تشکر بگویند!
از امام صادق(ع) نقل است که فرمودند: زمانی فقیری در مسجدالنبی(ص) از پدرم امام باقر(ع) درخواست کمک کرد و ایشان وی را به خلوت برد و آن کمک را دو دستی و در حالی که دستانش رو به پایین بود به وی عطا کرد، پدرم پول را بوسید و تقدیم فقیر کرد بدون آنکه به چشمان وی بنگرد. وقتی از ایشان درباره علت بوسیدن پول پرسیدم، فرمودند: چون پول را مستقیم در دست خدا قرار دادم. در فرهنگ اسلام فقرا سفیر خدایند و ما وکیل او در رسیدگی به فقرا.
راه احیای مساجد
اگر می‌خواهید مساجد احیا و شمار مسجدی‌ها زیاد شود و قلب‌ها هم همچون جسم‌ها در کنار هم باشند، باید همچون پیامبر(ص) عمل کنیم. نقل است زمانی امام حسن(ع) برای اعتکاف در مسجد بودند که گفتند ایشان کفش‌هایشان را برداشته و رفتند، چون از پی ایشان برآمدند و علت ترک مسجد را جویا شدند، حضرت(ع) پاسخ دادند: کاری پیش آمده است، از پدر یا مادر شنیدم که از رسول خدا(ص) نقل کردند کمک به گرفتاری که حتی او را نمی‌شناسی و اینکه تنهایش نگذاری، به‌اندازه 9 هزار اعتکاف در مسجدالحرام پاداش دارد. حضرت(ع) فرمودند: من او را نمی‌شناسم اما وی من را می‌شناسد و درخواست کمک کرده؛ آن فرد عرض کرده بود من شیعه شما نیستم اما بدهی بسیار دارم و آواره شده‌ام و شنیدم که پسر پیامبر(ص) به مذهب و قومیت و ویژگی‌های سائل نظر ندارد، صرف انسان بودن برای ایشان در کمک کافی است.
مسجد در حکمت نبوی مجاهدپرور بود
مسجد در زمان پیامبر(ص) مرکز مجاهدپرور بود، حتی آدم‌های مفت‌خور و متعصبِ قبیله‌ای در مسجد تربیت می‌شدند؛ پیامبر(ص) از بردگان در مسجد، اولیاءالله ساختند، درباره ابوذر در برخی منابع هست که قبل از اسلام به شیوه عیاران راهزنی می‌کرد، از اغنیا می‌دزدید و به فقرا می‌داد... پیامبر(ص) وی را چنان تربیت کردند که درباره‌اش فرمودند: بیشتر عبادت ابوذر تفکر بود... اینها همه در مسجد رقم می‌خورد.
در مسجد رزمنده شهادت‌طلب تربیت می‌شد؛ زمانی جوان ۱۷-۱۸ ساله‌ای با حالتی خاص به مسجد آمد، پیامبر(ص) از وی پرسیدند شب را چطور صبح کردی، وی پاسخ داد: من به همه چیز یقین دارم و عالم غیب برایم عالم شهود شده است؛ پیامبر(ص) فرمودند: عجب حالی! چطور متوجه شدی این حال، غیب و شهادت است؟ وی پاسخ داد: گویی اهل بهشت را می‌بینم؛ حضرت رسول(ص) بر حفظ این حال تأکید کردند و آن جوان از ایشان خواست که دعا کنید شهید شوم نمی‌خواهم به مگر طبیعی بمیرم، من زندگی بی‌درد و بی‌مسئولیت نمی‌خواهم و رسول خدا(ص) دعا کردند: خدایا! او را در راه حق شهید کن. نقل است آن جوان در نخستین درگیری مسلمانان با کفار پس از آن واقعه به مقام شهادت نائل شد.
علاوه‌بر اینها، عقلانیت، اعتدال، برابری و برادری، خدمت به محرومان و فقرا، شاد کردن دل دیگران، تبدیل یأس به امید، حمایت از افرادِ تنها با مال و روحیه دادن و احوالپرسی و محبت و... در مسجدالنبی(ص) علی‌رغم آن حد از سادگی موج می‌زد. نمره مسجد به تعداد انسان‌هایی است که تربیت کرده نه شکوه و ظاهر آنچنانی. مسجد خانه فقرا است، وقتی مسجد هست نباید کارتن‌خوابی وجود داشته باشد. مسجد باید محل گره‌گشایی از ازدواج‌های به‌تاخیرافتاده و رسیدگی به فقرا و ایتام باشد.
مساجدی که ضرار می‌شوند
اساس مسجد، توحید و عدالت است اگر این نبود، مسجدنما می‌شود همچون معابد مشرکان؛ برای همین پیامبر(ص) دستور به تخریب مسجد ضرار دادند و فرمودند: آن‌جا زباله‌دان شود. باید مراقب کارکردهای مسجد باشیم وگرنه امثال یزید و معاویه هم به مسجد رفت و آمد داشتند، حتی اولین مجلس رسمی روضه امام حسین(ع) را یزید در مسجد گرفت!! چون با حضور کاروان اسرای کربلا در شام، می‌رفت که انقلابی برپا شود و یزید از ترس این جریان، اقدام به برپایی روضه و عزاداری برای حضرت سیدالشهداء(ع) و شهدای کربلا در مسجد کرد؛ کاخ یزید و مسجد، همسایه بودند؛ معاویه هم به مسجد رفت و آمد داشت.
مسجد پایگاه آموزش معنوی، عبادی و سیاسی است، مسجد ملاک و معیار، مسجدالنبی(ص) و مسجد کوفه هستند که مرکز عبادت، حکومت و تربیت و تضرع به درگاه خدا بودند. چنان‌که یکی از ستون‌های مسجدالنبی(ص) توبه نام دارد به این دلیل که وقتی عده‌ای از مسلمانان از جنگ با رومیان سر باز زدند و آیه نازل شد و یکی از افرادی که جهاد نرفته بود خود را به ستون مسجد بست و گفت یا مرگ یا پذیرش توبه فقط وقت نماز همسرش او را باز می‌کرد و غذایی به وی می‌داد؛ جالب آنکه پیامبر(ص) فرمودند: وی مستقیم با خدا وارد مذاکره شده و من منتظر فرمان خدا باقی می‌مانم تا اینکه چند روز بعد آیه نازل شد که بخشیده شده است!
سیاست، عدالت، معنویت، عشق و محبت، حقوق کودک و بزرگسال، ازدواج، خانواده، پیشگیری از طلاق همه و همه در مسجدالنبی(ص) مطرح و پیگیری می‌شد و این مسجد با این کارکردها یکی از بزرگ‌ترین تمدن‌های بشری را ساخت، چنان‌که ظرف کمتر از یک قرن مسلمانان ابرقدرت جهان به لحاظ سیاسی، نظامی و ایدئولوژیک شدند و ابرقدرت‌های شرق و غرب را کنار زدند و ظرف دو و نیم قرن به مرکز علم و تمدن تبدیل شدند و بزرگ‌ترین کتابخانه‌ها، بیمارستان‌ها و امثال آن را ایجاد کردند، آن هم توسط اعرابی که دختران خود را زنده به گور می‌کردند. حضرت زهرا(س) به این وضعیت جاهلیت اعراب در خطبه مسجدالنبی(ص) اشاره کردند.
مسجد در اوایل انقلاب اسلامی نیز چنین نقشی داشت، هم رزمندگان را آموزش نظامی می‌داد، هم محل توزیع کوپن بود هم به سایر امور مردم رسیدگی می‌کرد، اما... بتدریج شکل سکولار به خود گرفت، باز باید مسجد را به وضعیت سابق بازگردانیم.