مقدمی شهیدانی
دکتر سهراب
«انتقام» عنوان یکی از مهم‌ترین نشریات سیاسی مخفی روحانیان مبارز حوزه علمیه قم در دوره نهضت امام خمینی(ره) است که به فاصله 45 روز پس از دستگیری و تبعید امام(ره) به ترکیه
(13 آبان 1343) منتشر گردید.
نخستین شماره نشریه انقلابی «انتقام» در روز نیمه شعبان 1384 ق برابر با 29 آذر 1343 و آخرین شماره آن در 11 جمادی‌الثانی 1385 ق برابر با 15 مهر 1344ش، مجموعاً در هشت شماره انتشار یافت.1
در سرلوحه هر شماره، عبارت قرآنی «واللّهُ عَزيزٌ ذُو انِتقام» درج شده و بهای هر شماره هم 5 ریال بود.
«انتقام» از معدود نشریات مخفی در دوران مبارزه بود که تقریباً تمام مراحل آن (اعم از نوشتن مطالب، تایپ، انتشار و توزیع آن) توسط مؤسس نشریه انجام می‌گرفت2 و آن شخص کسی نبود جز آیت ‌الله مصباح.3
در مورد علت اقدام انفرادی ایشان در انتشار انتقام، نکات مهمی قابل ذکر است، از آن جمله تأکید ایشان بر فاصله‌گذاری با جریان‌های غیر انقلابی و نزدیک به دربار از جمله جریان آقای شریعتمداری؛ مسئله‌ای که در تحریریه نشریه «بعثت» به هیچ‌وجه مراعات نمی‌شد و احیاناً موجب اختلافاتی نیز شده بود. نکته دیگر، مراعات جهات حفاظتی است که با توجه به محتوای بسیار انقلابی و صریح انتقام (در مقایسه با بعثت و نشریات مخفی دیگر)، کاملاً معقول به نظر می‌رسد. صیانت محتوای نشریه از درج مطالب سست یا احیاناً جهت‌دار و نامطمئن، می‌تواند به عنوان علت مهم دیگر، مطرح گردد.
انتشار انتقام فضای جدیدی در ادبیات مبارزه ایجاد کرد که در شکستن جو سیاسی خفقان بار ناشی از تبعید امام و ایجاد امید در لایه های میانی و میدانی مبارزین، بسیار موثر بود و از این جهت مورد توجه طیف های مختلف از مبارزان سیاسی قرار گرفت.
اخبار انتشار این نشریه حتی به گوش مهندس بازرگان نیز رسیده بود و او از انتشار چنین نشریه‌ای ابراز مسرّت کرده بود. مهندس بازرگان در یادداشت‌های روزانه خود در سال43  می‌نویسد:
«دوشنبه 21/10/43-... آنچه در ملاقات‌ها شنیده شد: شماره ماه رمضان «بعثت» درآمده و بسیار خوب بوده است، یک شماره دیگر از «انتقام» بیرون آمده است، جواب آقای میلانی به چهل نفر طلاب حوزه علمیه قم چاپ و منتشر شده و جالب بوده است.»4
حجت‌الاسلام و المسلمین سید‌هادی خسروشاهی ضمن صحّه گذاردن بر نقش انفرادی آیت ‌الله مصباح در انتشار «انتقام»، به اختلاف ‌نظر ایشان با برخی از اعضای تحریریه «بعثت» اشاره می‌کند و بدون اشاره به ماجرای وابستگی برخی اعضا به جریان دارالتبلیغ آقای شریعتمداری و اعتراض آیت ‌الله مصباح نسبت به آن، به صورت سربسته، چنین می‌نویسد: «این نشریه با محتوایی تقریباً مشابه محتوای مقالات «بعثت»، اما کمی «رادیکال»تر! توسط آیت ‌الله محمدتقی مصباح یزدی، تهیه و تنظیم و تکثیر و توزیع می‌شد. در واقع استاد مصباح، همه‌ کار این نشریه را، از تهیه و نوشتن مقالات و اخبار، تا تایپ و چاپ و حتی بسته‌بندی و توزیع، خود به تنهایی انجام می‌داد و این، علاوه‌بر همکاری صمیمانه ایشان با نشریه «بعثت» و نوشتن مقالاتی برای آن و یا شرکت در بعضی از جلسات آن، در زمان انتشار بود. شاید بتوان گفت- بدون آگاهی از نیت درونی آقای مصباح- به علت روش «ليبرالیستی»! این‌جانب و آقای علی حجتی کرمانی در برخورد با مسائل، استاد مصباح ترجیح داد که علاوه ‌بر نشریه «بعثت» که به هر حال جای خود را در میان قشرهای گوناگون جامعه باز کرده بود و نقشی را در استمرار مبارزه به عهده داشت، یک نشریه دیگر نیز در همین راستا، ولی با دیدگاه ویژه خودشان، در اختیار عموم قرار گیرد و به تبیین‌ اندیشه‌های اسلامی و روشن کردن راه مبارزه با استعمار و استبداد بپردازد.»5
انتشار انتقام در آن مقطع خفقان‌بار، از آن جهت حائز اهمیت است که محاسبات شیطانی رژیم شاه مبنی بر سرکوب تمام عیار مبارزان و ایجاد جوّ خفقان و ترس بعد از تبعید امام(ره) را برهم زد. در انتقام در کنار تبیین مبانی دینی مبارزات سیاسی، تولید ادبیات سیاسی و تقویت روحیه حماسی مبارزین نیز جایگاهی ویژه داشت و مطالبی ناب از تحولات میدانی مبارزات در آن انعکاس می یافت. به عنوان مثال این نشریه در سرمقاله شماره ششم خود در 15 خرداد 1344 نوشت: «بامداد نیمه خرداد، خبر ربودن بزرگ مرجع عالی‌قدر شیعه حضرت آیت الله خمینی ایران را ناگهان به لرزه درآورد، امواج خشم و غضب ملت طغیان کرد، مردم دست از کسب و کار کشیدند. گروه زنان قم در حالی که کودکان خود را در آغوش گرفته بودند، در خیابان‌ها به حرکت درآمدند و با فریاد «یا مرگ یا خمینی» مردان را برای فداکاری در راه دین و پیشوایان مذهبی تهییج می‌کردند».
در واقع انتشار نشریات مخفی از جمله انتقام نشان داد که نهضت امام خمینی(ره) همچنان زنده و پویاست. تولید ادبیات انقلابی و مطرح کردن مطالبات مبارزان و جهت‌دهی فکری به کانون‌های مبارزه در سراسر کشور، از ره‌آوردهای مهم انتقام بود.
انتقام در نخستین شماره، بخشی از آیه 22 سوره مبارکه سجده را درج کرده بود: «انّا مِن المُجرِمینَ مُنتَقِمون» که نام نشریه نیز از آن برگرفته شده بود و اشاره تلویحی به انتقام خداوند از سرانجام ستمکاران، از جمله رژیم پهلوی داشت.
در کنار نامواره «انتقام» در صدر شماره نخست، مطالبی خطاب به اقشار مختلف مردم درج شده بود که آنان را به اتحاد و مجاهدت برای برقراری حکومت اسلامی دعوت کرده بود: «ای توده‌های رنج‌دیده و استعمارزده، روشنفکران، دانشجویان، آزادی‌خواهان، کارگران، دهقانان، رنجبران!... گمشده‌‌ خود را تنها در پرتو تعالیم نورانی اسلام بجویید و به منظور برقراری حکومت اسلامی آزاد، همه با هم در راه یک جهاد مقدس و خستگی‌ناپذیر، علیه استعمار و استبداد متحد شوید.»6
به نظر می‌رسد این فراز، به عنوان رویکرد کلی و سیاست اصلی نشریه در پیشخوان شماره نخست درج شده بود. همچنین در طلیعه نشریه که به نظر می‌رسد به جای سرمقاله نگاشته شده، تحت عنوان «آغاز انتقام» چنین آمده بود: «به نام خدای بزرگ و با اتکای وعده‌های خُلف‌ناپذیر او، به امید عنایات ویژه حضرت ولی‌عصر _ارواحنا فداه_ به پیروی از منویات مقدسه نائبان آن حضرت مراجع مجاهد شیعه، «انتقام» را در روز طلوع خورشید عدالت و مظهر انتقام حضرت احدیت یعنی ولادت با سعادت منتقم حقیقی مهدی منتظر(عج) آغاز می‌کنیم. خدا را شکر که در چنین موقعیت سخت و محیط خفقان‌باری که رهبران ملی و مذهبی، اسیر چنگال خونین ایادی استعمارند و نفس‌ها در سینه‌ها گره شده و کسی یارای اظهار عقیده و بیان مطالب منطقی و اعتراض به قانون‌شکنی‌ها و جنایات بی‌شمار دستگاه حاکمه جبّار نیست، ما را موفق داشته که این وظیفه بزرگ را انجام دهیم و تا آن‌جا که قدرت داریم در بیان حقایق و روشن کردن افکار و برملا ساختن جنایات زیر پرده وطن‌ فروشان و عُمّال استعمار بکوشیم و از او مسئلت داریم که ما را در ادامه و توسعه این خدمت، یاری فرماید.»7
در تیتر دیگری تحت عنوان «هدف ما»، قصد انتشار نشریه چنین بیان شده بود:8
«هدف ما روشن کردن افکار تخدیر شده، بیدار نمودن عواطف مذهبی خفته، زنده کردن احساسات سرکوب شده، بیان احکام سیاسی و دفاعی اسلام، رفع شبهات و وساوس شیطانی تن‌پروران و راحت طلبان، تحکیم پیوندهای مبارزان، تقویت همبستگی توده‌های مجاهد و رزمنده، ایجاد وحدت کامل میان نیروهای ملی و مذهبی، و بسیج همگان با سلاح ایدئولوژیک ایمان در یک جهاد پیگیر و خستگی‌ناپذیر علیه استعمار و استبداد، به سوی یک هدف مقدس، یعنی: استقلال و حاکمیت ملت شریف ایران در سایه تعالیم حیات بخش اسلام است.»9
پانوشت‌ها:
1- انتقام: نشریه داخلی حوزه علمیه قم در سال‌های 1344-1343، به کوشش سید‌هادی خسروشاهی، تهران: کلبه شروق، 1379، ص2. همچنین: اسناد نهضت اسلامی ایران (بعثت و انتقام)، ج1و2، ص347. در کتاب اسناد نهضت اسلامی ایران، غایت انتشار، 7جمادی الثانی است.
2- تعبیر «تقریباً» از آن باب ذکر شده که برخی افراد در فرآیند انتشار انتقام همکاری‌هایی داشته‌اند که خود آیت ‌الله مصباح نیز بدان اذعان دارند و در ادامه می‌آید اما طبق نقل خود ایشان، نزدیک به 90 درصد اقدامات مربوط به شخص آیت ‌الله مصباح بوده است.
3- «همین نشریه در مشهد توسط آقای شیخ محمدرضا فاکر تکثیر و توزیع می‌شد.» ر.ک: جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی- سیاسی ایران، ص497.
4- یادداشت‌های روزانه مهندس مهدی بازرگان: خاطراتی از دوران زندان، جوانی و سفر حج، تهران: نشر قلم، 1376 ص317.
5- انتقام: نشریه داخلی حوزه علمیه قم در سال‌های 1343-1344، ص 15. همچنین: اسناد نهضت اسلامی ایران(بعثت و انتقام)، ج1و2، ص347.
6- همان، ص26 همچنین: همان، ص356.
7- همان، ص 27. همچنین: همان، ص357.
8- استاد سید حمید روحانی در جلد نخست از کتاب نهضت امام خمینی، این بخش از نشریه انتقام را درج کرده و بدان پرداخته است که نشان از دقت‌ نظر ایشان در عرصه تاریخ‌نگاری و جامعیت در پوشش دادن به ابعاد مختلف نهضت امام است. ر.ک: نهضت امام خمینی، ج1، ص 1088.
9- انتقام: نشریه داخلی حوزه علمیه قم در سال های 1343-1344، صص 27 و 28. اسناد نهضت اسلامی ایران(بعثت و انتقام)، ج1و2، ص357.