«انتقام»؛ صدای رسای حوزه علمیه انقلابی در دوران طاغوت

  ۱۴۰۲/۰۹/۱۰

دکتر سهراب مقدمی شهیدانی
گزارشی اجمالی از 8 شماره نشریه «انتقام»
«انتقام» عنوان یکی از مهم‌ترین نشریات سیاسی مخفی روحانیان مبارز حوزه علمیه قم در دوره نهضت امام خمینی رحمه‌الله است که تنها با گذشت 45 روز از دستگیری و تبعید امام رحمه‌الله به ترکیه منتشر گردید. نخستین شماره نشریه انقلابی «انتقام» در روز نیمه شعبان 1384ق برابر با 29 آذر1343 و هشتمین و آخرین شماره آن در 11 جمادی‌الثانی 1385 برابر با 15مهر1344ش انتشار یافت. «انتقام» از معدود نشریات مخفی در دوران مبارزه بود که تقریباً تمام مراحل آن (اعم از نوشتن مطالب، تایپ، انتشار و توزیع) توسط مؤسس نشریه انجام می‌گرفت و آن شخص کسی نبود جز آیت‌الله مصباح.(1)
گفتنی است این نشریه به دلیل فاصله‌گذاری دقیق با برخی جریانات و شخصیت‌های زاویه‌دار، همچنین صراحت انقلابی و مطالب عمیق ارائه شده از ابتدا مورد توجه نیروهای حوزوی انقلابی قرار گرفت چنانچه نمونه آن را در دفتر اول از کتاب «نهضت امام خمینی» نوشته حجت‌الاسلام و المسلمین سیدحمید روحانی مشاهده می‌کنیم.(2)
نشریه «انتقام» در دوران جمهوری اسلامی به همت مرحوم خسروشاهی منتشر شد اما با توجه به برخی اغلاط موجود، چاپ آن در ضمیمه نشریه بعثت و همچنین عدم توجه لازم به این نشریه ارزشمند تاریخی متن کامل و تصحیح‌شده آن در ضمیمه کتاب «عمار انقلاب» نیز به‌چاپ رسید.(3)
مرحوم آیت‌الله مصباح در کنار عنوان نشریه متنی ثابت را به‌عنوان شعار اصلی برگزیده‌اند. این متن کوتاه که در تمام هشت شماره انتقام تکرار شده گویای جهت‌گیری ثابت «انتقام» بوده است: «ای توده‌های رنج‌دیده و استعمارزده! روشنفکران، دانشجویان، آزادی‌خواهان، کارگران، دهقانان، رنجبران!... گمشده خود را تنها در پرتو تعالیم نورانی اسلام بجویید و به منظور برقراری حکومت اسلامی آزاد، همه با هم در راه یک جهاد مقدس و خستگی ناپذیر، عليه استعمار و استبداد متحد شوید.»(4) این متن کوتاه و به‌ظاهر ساده نکات عمیقی را از اندیشه سیاسی ناب مرحوم آیت‌الله مصباح نمایان می‌سازد. این متن از حیث مضمونی؛ با بیانیه تاریخی مرحوم امام موسوم به «بیانیه قیام لله» هم‌سانی نسبی دارد. مرحوم آیت‌الله مصباح در این متن همگان را به «جهاد» فرامی‌خواند و امام خمینی قدس سره الشریف در آن بیانیه تاریخی با هجمه به مؤسس رژیم پهلوی و «کودک خیابان‌گرد و هرزه‌گرد بی‌شرف» خواندن حاکمان وقت و «وکیل قاچاق» نامیدن نمایندگان مجلس آن زمان، همگان را به «قیام» دعوت می‌کنند و می‌نویسند: «هان ‌ای روحانیین اسلامی!‌ای علمای ربانی!‌ای دانشمندان دیندار!‌ای گویندگان‏‎ ‎‏آیین دوست!‌ای دینداران خداخواه! ‌ای خداخواهان حق‌پرست!‌ای حق‌پرستان‏‎ ‎‏شرافتمند! ‌ای شرافتمندان وطنخواه!‌ای وطنخواهان با ناموس! موعظت خدای جهان‏‎ ‎‏رابخوانید و یگانه راه اصلاحی را که پیشنهاد فرموده بپذیرید... امروز روزی است که نسیم‏‎ ‎‏روحانی الهی وزیدن گرفته و برای قیام اصلاحی بهترین روز است....»(5)
مرحوم آیت‌الله مصباح در متن شعار نشریه، پس از دعوت همگان به تمسک به اسلام و «جهاد»، «اتحاد» را به آنان توصیه می‌کند. بیانیه قیام لله امام نیز پس از دعوت به اسلام و «قیام» برای خداوند متعال، «اتحاد» را به عنوان راهبردی اساسی و ضروری معرفی می‌کنند: «‌ای آقای محترم(6) که این صفحات را جمع‌آوری نمودید و به نظر علمای بلاد‏‎ ‎‏و گویندگان رساندید! خوب است یک کتابی هم فراهم‌آورید که جمع تفرقه آنان را کند‏‎ ‎‏و همه آنان را در مقاصد اسلامی همراه کرده [باشد]... »
نکته دیگر در اهمیت شعار ثابت نشریه «انتقام» هدف‌گذاری عالی مرحوم آیت‌الله مصباح برای مبارزات انقلابی بود. با توجه به این‌که این نشریه در سال 1343 آغاز به‌کار کرد و در آن زمان بخشی از نیروهای مبارز امیدی به پیروزی نداشته و تشکیل «نظام اسلامی» را در مخیله خود نمی‌دیدند، نشریه «انتقام» هدف از مبارزه را تشکیل «حکومت اسلامی آزاد» معرفی می‌کنند و بدین وسیله با جریاناتی نظیر «نهضت آزادی» که به‌دنبال حفظ رژیم سلطنتی مشروطه و نهایتاً کاهش دخالت‌های شاه بودند و «براندازی رژیم طاغوت» را قبول نداشتند مرزگذاری کردند. ایشان همچنین مبارزات انقلابی را «جهاد مقدس» عنوان کردند و این کلیدواژه نیز بیانگر مرزگذاری آشکار ایشان با جریانات انحرافی نظیر «انجمن حجتیه» است که این قبیل مبارزات را نه‌تنها «جهاد مقدس» نمی‌دانستند بلکه به‌عنوان جریانی موازی پیش روی آن سنگ‌اندازی نیز می‌کردند. نشریه «انتقام» در هشت شماره خود صریح‌ترین و حادّترین مواضع انقلابی را علیه ارکان رژیم پهلوی ابراز می‌کرد و برخلاف تلاش آقای‌هاشمی رفسنجانی برای کم‌رنگ کردن جنبه‌های سیاسی- مبارزاتی «نشریه انتقام» (7) مرحوم آیت‌الله مصباح در این مجموعه صریح‌ترین افشاگری‌ها را داشته است که در ادامه به عناوین برخی از آنان اشاره خواهیم کرد:
اعتراض به کاپیتولاسیون و حمایت از بیانات انقلابی امام علیه آن(نشریه انتقام، شماره1)(8)
افشاگری علیه مفاسد کابینه حسنعلی منصور (نشریه انتقام، شماره1)(9)
پوشش اخبار زندان و آزادی شهید آیت‌الله سیدمصطفی خمینی و افشای جسارت‌های سرهنگ مولوی علیه ایشان و مراجع تقلید (نشریه انتقام، شماره2)(10)
افشای شکنجه انقلابیون اصفهان که به جرم مشارکت در چاپ یکی از نامه‌های آیت‌الله میلانی دستگیر شده بودند.(نشریه انتقام، شماره2)(11)
بازخوانی جنایات رژیم پهلوی در فاجعه فیضیه به‌مناسبت سالگرد آن(نشریه انتقام، شماره3)(12)
اعتراض علیه مفاسد اقتصادی رژیم پهلوی(نشریه انتقام، شماره4)(13)
زیر سؤال بردن مشروعیت نمایندگان مجلس وقت(نشریه انتقام، شماره4)(14)
اعتراض صریح علیه خفقان قضائی کشور (نشریه انتقام، شماره5)(15)
افشاگری علیه فشارهای ساواک نسبت به هیئات و دستجات عزاداری تهران (نشریه انتقام، شماره6)(16)
افشاگری نسبت به عدم اقدام مقامات انتظامی برای معالجه مرحوم حجت‌الاسلام سیدکاظم قرشی که در زندان رژیم پهلوی بود و علی‌رغم نیاز پزشکی شدید، درخواست‌های وی مورد توجه مقامات وقت رژیم قرار نگرفت و مدت کوتاهی پس از آزادی در اثر شدت یافتن بیماری فوت کرد. (نشریه انتقام، شماره7)(17)
افشاگری نسبت به اقدامات ساواک علیه چاپخانه‌ها و کتاب‌فروشی‌ها (نشریه انتقام، شماره8)(18)
موارد ذکر شده صرفاً گوشه‌ای از مبارزات سیاسی و فرهنگی پردامنه مرحوم آیت‌الله مصباح در پوشش نشریه انتقام بود و روشن است که انتشار هریک از مطالب فوق، و مطالب بی‌شماری که در این یادداشت کوتاه نیامده، چه عواقب احتمالی می‌توانست برای مرحوم آیت‌الله مصباح داشته باشد و ایشان با علم به عواقب احتمالی اقدامات خود، با شجاعتی مثال‌زدنی این عواقب را برای پیش‌برد نهضت اسلامی امام و امت پذیرفته بود.
گفتنی است مرحوم آیت‌الله مصباح برخلاف برخی چهره‌های مبارزِ به‌اصطلاح «عمل‌گرا»، مبارزات میدانیِ خود را مبتنی بر پایه‌های استوار فکری قرار داده بود که این امر نیز در نشریه «انتقام» به‌خوبی مشهود است و متن کامل نشریه انتقام در بخش ضمائم کتاب «عمار انقلاب» بازنشر شده است و بررسی و بازخوانی تفصیلی آن مجالی دیگر می‌طلبد.
پانوشت‌ها:
1. ر.ک: عمار انقلاب، صص268-267
2. ر.ک: نهضت امام خمینی، دفتر اول، ص1088
3. عمار انقلاب، صص753-669
4. عمار انقلاب، ص670
5. صحیفه امام، ج1، ص22
6. خطاب به مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌محمد وزیری که از امام و سایر علمای شاخص وقت متونی را در دفتری مخصوص به‌عنوان یادگاری ثبت می‌کردند.
7. آقای‌ هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود عنوان می‌کند که «نشریه «بعثت» بیشتر جنبه‌ی سیاسی و پرخاش و افشاگری داشت و نشریه‌ی «انتقام» جنبه ایدئولوژیکی آن قوی بود...«بعثت» را من اداره می‌کردم و «انتقام» را آقای مصباح یزدی.»(دوران مبارزه، ص195) خواننده این متن در صورت عدم مطالعه مجموعه «انتقام» گمان می‌کند که این نشریه صرفا یک نشریه ایدئولوژیک بوده که مبانی کلی، و طبیعتا بی‌چالش، را مطرح می‌کرد. نگاهی گذرا به متن نشریه انتقام این تصور را باطل خواهد کرد.
8. عمار انقلاب، صص674-672
9. عمار انقلاب، صص674-672
10. عمار انقلاب، ص693-692
11. عمار انقلاب، ص693
12. عمار انقلاب، ص696-695
13. عمار انقلاب، ص708
14. عمار انقلاب، ص708
15. عمار انقلاب، ص721
16. عمار انقلاب، ص734-733
17. عمار انقلاب، ص744
18. عمار انقلاب، ص752