1250 - نقاط اشتراک و افتراق عالم برزخ و قیامت (پرسش و پاسخ) ۱۴۰۲/۱۲/۲۵
نقاط اشتراک و افتراق عالم برزخ و قیامت(1)
(پرسش و پاسخ)
پرسش:عالم برزخ که حدفاصل میان عالم دنیا و عالم قیامت است چه وجوه اشتراک و افتراقی با آن عالم دارد؟
پاسخ:ضرورت وجود عالم قیامت
جهان طبیعت و دنیای مادی به دلیل ویژگی‌های خاص آن و ظرفیت پاداش کامل درستکاران و عذاب تبهکاران را ندارد. حکمت و عدالت خداوند اقتضا می‌کند که این رویداد مهم در جهان دیگری رخ دهد تا هدف از آفرینش به دست آید. ضرورت وجود معاد و عالم آخرت به حدی است که خداوند پیدایش آن را بر خود واجب می‌داند: «و ان علیه النشأه الاخری» و بر عهده اوست پدید آوردن جهانی دیگر (نجم- 47) در آیات بسیاری از قرآن کریم در کنار ایمان به خدا، ایمان به «یوم‌الاخر» یا روز پایانی مطرح شده است. (بقره- 177) کاربرد آخرت گاهی شامل برزخ، قیامت و بهشت و دوزخ ابدی می‌شود و گاهی نیز تنها به دنیای پس از برپایی قیامت و بهشت و دوزخ ابدی اطلاق می‌گردد. در هنگام برپایی قیامت، خورشید در هم پیچیده می‌شود، ستارگان تیره می‌گردند و فرو می‌ریزند، کوه‌ها جابه‌جا و مانند پشم زده شده متلاشی می‌شود، دریاها جوشان و خروشان می‌شوند. آسمان می‌شکافد و ستارگان از هم می‌پاشند و فرو می‌ریزند، زمین به زمین دیگری تبدیل می‌شود و آسمان‌ها تغییر می‌کنند. (تکویر- 1 تا 8) قبرها زیرورو می‌شوند، مردگان از قبر بیرون می‌آیند و همه آنان برای حسابرسی و مجازات در محضر خدای یگانه قهار ظاهر می‌گردند.
افتراقات و اشتراکات میان عالم برزخ و قیامت
1- تکامل و تنزل
در عالم برزخ قیامت، تکامل به معنای فعلیت یافتن استعدادها و صفات بالقوه وجود ندارد. اما نوع دیگری از تکامل در آن مطرح است. تکامل در هر سه نشئه دنیا: برزخ و قیامت به معنی تقرب به خداوند با دریافت فیض و رحمت الهی است و تنزل به معنای دوری از خداوند و بی‌بهره بودن از رحمت او است. بدون رحمت و فیض الهی هیچ‌کس را یارای تکامل و ترقی نیست. (نور- 21) دریافت فیض الهی و یا عدم دریافت آن به زمینه‌سازی و سنخ رفتار آن توسط خود انسان بستگی دارد. در این دنیا امکان توبه و ندامت از گناهان و جبران گذشته وجود دارد ولی در نشئه برزخ و قیامت، جایی برای توبه و جبران گذشته وجود ندارد، ولی راه دیگری برای ترقی و نجات گنهکاران که زمینه‌ای برای برخورداری از رحمت الهی را دارند هست و آن چیزی جز تحمل درد و رنج و عذاب در عالم برزخ و مواقف قیامت و جهنم نیست! با این حال این عذاب نوعی رحمت و لطف در حق آنان است. و این در صورتی است که با آتش جهنم امکان پاک‌سازی آنان از گناهان وجود داشته باشد، در غیر این صورت باید برای همیشه در آتش جهنم باقی و جاودان بمانند. کسانی که بر اثر بدکرداری‌ها و گناهان مستمر، سیاهی و تیرگی تمام وجود آنان را پرکرده در هیچ نقطه روشنی در وجود آنان نمانده است، همان کسانی هستند که خداوند به آنان نظر رحمت نمی‌کند. زیرا شایستگی هر نوع پیرایش و پاک‌سازی را از دست داده و حتی با عذاب نیز شایستگی دریافت رحمت و لطف خداوند را ندارند (آل‌عمران- 77) بنابراین تا فرصت باقی است در این دنیا باید توبه واقعی بکنیم که این ساده‌ترین راه برای رفع آثار گناه و نافرمانی خداوند است و زمینه‌سازی برای رشد و تکامل را در برزخ و قیامت فراهم می‌کند.
2- زمان از جنس دیگر
زمان یا بعد چهارم اجسام مقدار حرکت و تغییر اشیاء را نشان می‌دهد. در زندگی دنیا، زمان از حرکت زمین به دور خورشید به دست می‌آید. حرکت کامل زمین به دور خود باعث پدید آمدن شب و روز و گردش کامل زمین به دور خورشید موجب پدید آمدن سال می‌شود.
با برچیده شدن خورشید و ماه و ستارگان و تحول بنیادی در عالم کون و مکان، زمان نیز که محصول حرکت آنها است به طور طبیعی از بین می‌رود و برپایی قیامت، در واقع اعلام پایان زمان است. اما آیا در عالم قیامت زمان از نوع دیگری وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت: با توجه به اینکه زمان مقدار حرکت اشیاء است و در عالم قیامت هم حرکت وجود دارد، بنابراین می‌توان گفت در عالم قیامت زمان نیز وجود دارد. اما نه از نوع دنیایی آن، بلکه از نوعی متناسب با ویژگی‌های آن جهان بنابراین هم در عالم برزخ زمان وجود دارد و هم در عالم قیامت، اما هر کدام متناسب با مقتضیات خاص خودشان نسبی است.
3- وجود جسم و بدن
همان‌گونه که انسان در عالم دنیا و برزخ دارای جسم و بدن است با این تفاوت که بدن دنیوی مادی و بدن برزخی مثالی است. همین‌طور انسان درعالم قیامت نیز دارای جسم و بدن است. اما کیفیت آن با بدن دنیوی و برزخی او متفاوت است. قرآن کریم در آیات متعددی به زنده‌شدن جسم مادی ما در عالم قیامت اشاره دارد و می‌فرماید: آیا انسان می‌پندارد که هرگز استخوان‌های او را جمع نخواهیم کرد؟ آری قادریم که (حتی خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتب کنیم (قیامت- 4-3) در اینجا سؤالی که مطرح می‌شود این است که آیا حشر جسمانی در عالم قیامت تغییر می‌کند؟ معاد جسمانی به این مفهوم نیست که جسم انسان با همین ویژگی‌ها و خصوصیاتی که در این دنیا دارد، در قیامت هم همین‌طور باشد. خدای متعال که عالم و حکیم است بهتر از هرکسی می‌داند که این جسم باید دارای خصوصیاتی شود که بتواند آن مدت طولانی را دوام بیاورد. بنابراین درست است که همین جسم دنیوی در روز قیامت از زیر خاک زنده شده و به عرصه محشر وارد می‌شود. اما این به معنای داشتن همین خصوصیات دنیایی نیست، و کیفیت آن متناسب با عالم قیامت خواهد بود، که یکی از آنها جاودانگی است. البته این بحث اختلافی است یعنی اصل معاد جسمانی براساس آیات و روایات قابل قبول بسیاری از علما و صاحب‌نظران است اما در کیفیت این جسم مادی دنیوی که وارد عالم قیامت می‌شود اختلاف است.
عالم برزخ و قیامت(2)
پرسش:عالم برزخ که حد فاصل میان عالم دنیا و عالم قیامت است چه وجوه اشتراک و افتراقی با آن عالم دارد؟
پاسخ:در بخش نخست پاسخ به این سؤال به مباحثی همچون: ضرورت وجود عالم قیامت افتراقات و اشتراکات میان عالم برزخ و قیامت شامل: 1- تکامل و تنزل 2- زمان از جنس دیگر 3- وجود جسم و بدن پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
4- پرسش و بازخواست
در عالم برزخ و قیامت، پرسش و بازخواست وجود دارد. اما پرسش و بازخواست در این دو نشر از نظر کمی و کیفی با یکدیگر متفاوت است. در عالم برزخ از نظر کمی از همه افراد سؤال نمی‌شود و سؤال قبر از کسانی براساس روایات خواهد بود که در دو دسته مؤمنان و کافران قرار گیرند و از کسانی که بین دو طیف مؤمنان و کافران قرار گیرند مانند: مستضعفان، مرجون لامرالله و اصحاب اعراف پرسشی نخواهد شد. در روایتی امام صادق(ع) می‌فرماید: در قبر (عالم برزخ) مورد پرسش قرار نمی‌گیرند مگر دو گروه: 1- کسانی که ممحض در ایمان‌اند (ایمان محض) و کسانی که ممحض در کفرند (کفر محض). اما دیگران (حد وسط میان این دو طیف) مورد پرسش و بازخواست قرار نمی‌گیرند. (کافی، ج 3، ص 235) مؤمن کسی است که با آگاهی از معارف و احکام الهی، این تعالیم و آموزه‌های وحیانی را می‌پذیرد و به احکام و دستورات دینی عمل می‌کند اما کافر در عین آگاهی از معارف الهی و احکام دینی، از پذیرش و عمل به آنها نافرمانی و سرپیچی می‌کند. همچنین از نظر کیفی نیز در عالم قبر (برزخ) تنها از مسائل اعتقادی سؤال می‌شود و از اعمال بازخواستی صورت نخواهد گرفت. اما در عالم قیامت هر دو محدودیت از بین می‌رود و از تمام افراد مؤمن، کافر و غیر آنان و عقاید و اعمال سؤال می‌شود، زیرا در آنجا محاسبات و رسیدگی نهایی است و هر کس باید جزای اعمال خودش را چه نیک یا بد به تمامه ببیند.» فمن یعمل مثقال ذرهًًْْ خیراً یره و من یعمل مثقال ذره شراً یره» پس هر کسی به اندازه ذره‌ای کار خیر که انجام داده آن را می‌بیند و هر کس به اندازه ذره‌ای کار بد که انجام داده آن را می‌بیند. (زلزال- 7 و 8)
5- شفاعت
براساس آیات و روایات شفاعت پیامبر(ص) و ائمه(ع) و اولیای الهی از گنهکاران مخصوص عالم قیامت است و در عالم برزخ شفاعتی وجود ندارد. در روایتی یکی از اصحاب امام صادق(ع) می‌گوید: به ایشان عرض کردم من از شما شنیده‌ام که تمام شیعیان ما مطابق رتبه خود در بهشت هستند (آیا این برداشت صحیح است؟) حضرت در پاسخ فرمود: درست می‌گویی. به خدا قسم همه شما در بهشت هستید. گفتم: فدای شما شوم. اما گناهان کبیره ما بسیار است. امام صادق(ع) فرمود: در قیامت تمام شما با شفاعت پیامبر(ص) یا وصی ایشان (امامان معصوم(ع)) به بهشت می‌روید. اما من از عالم برزخ شما می‌ترسم. (کافی، ج 3، ص 242) لازم به ذکر است که برخی از روایات یا مکاشفات بزرگان درباره تصرفات ائمه(ع) در حالات برزخی افراد گرفتار از باب شفاعت مصطلح نیست بلکه از باب تصرف به ولایت تکوینی است که در چارچوب شفاعت قرار ندارند. زیرا بسیاری از آیات قرآن درباره شفاعت ناظر به عالم قیامت می‌باشد و در آن زمان شفاعت شامل حال افراد واجد شرایط می‌شود. مرحوم علامه طباطبایی بحث مبسوطی درباره شفاعت دارد و در پایان چنین نتیجه می‌گیرد که مسئله شفاعت در آخرین موقف از مواقف روز قیامت انجام می‌شود. در اینجا است که شفاعت کننده تقاضای مغفرت شفاعت شونده را می‌کند تا بدین وسیله گنهکار وارد دوزخ نشود و یا به کمک شفاعت او بعضی از کسانی را که در دوزخند خارج شوند. وی در بعضی دیگر از بیاناتش به عالم برزخ اشاره کرده و روایاتی را که بر حضور پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) به هنگام مرگ و سؤال قبر و کمک به مؤمنان دلالت دارد مورد توجه قرار داده و می‌افزاید: اینها از قبیل شفاعت نیست، بلکه از قبیل تصرف و حکومت الهیه‌ای است که خدای متعال به آنان بخشیده است. (المیزان، ج 1، ص 156)