1291 - ضرورت آفت‌شناسی و مقابله با آن (پرسش و پاسخ) ۱۴۰۳/۰۵/۱۲
ضرورت آفت‌شناسی و مقابله با آن
(پرسش و پاسخ)
پرسش:از منظر آموزه‌های وحیانی آفت‌شناسی در حیات فردی و اجتماعی انسان به چه میزان ضرورت و اهمیت دارد و راهکارهای مقابله با آن چگونه است؟
پاسخ:ضرورت آفت‌شناسی
امام علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «لکل شیء آفهًْ» هر چیزی آفتی دارد.(غررالحکم و دررالکلم، آمدی، ص 431، ح 9843)
این سخن حضرت یک اصل عمومی در جهان طبیعت است. یعنی انسان هر چیزی را که تصور کند، می‌تواند آفتی نیز برایش در نظر بگیرد. البته آفتی متناسب با آن. این عمومیت در گیاهان و حیوانات خلاصه نمی‌شود، بلکه در مورد همه ابعاد و جنبه‌های انسانی نیز مطرح است، با این تفاوت که در زندگی آدمی به مراتب گسترده‌تر و پیچیده‌تر خواهد بود. بنابراین با توجه به گستردگی آفت‌ها در زندگی انسان، آفت‌شناسی و عبرت گرفتن از آن، و نیز مبارزه با آن و چاره‌اندیشی در برابر آفت‌ها، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است و همین شناخت مقدمه پیشگیری و درمان و مبارزه با آفات نیز به حساب می‌آید. چرا که اگر آفت‌ها را درست نشناسیم، هرچقدر در راه درمان و پیشگیری از آن تلاش کنیم، راه به جایی نخواهیم برد و آن آفات تاثیرات تخریبی خود را روز به روز بیشتر خواهد گذاشت.
مفهوم آفت و چگونگی عمل آن
در تعریف آفت گفته‌اند: آنچه مایه فساد و تباهی گردد، آسیب، بلا و زیان نام دارد و جمع آن آفات است. (فرهنگ معین، ج 1، ذیل واژه آفت) پرسش اساسی در اینجا این است که این آفت چگونه عمل می‌کند؟
در پاسخ به این پرسش با ذکر یک تمثیل می‌توان انسان و جامعه انسانی را به یک درخت تنومند سالم و شاداب تشبیه کرد که می‌تواند میوه‌های شیرین و سالمی بدهد. این درخت از دو ناحیه می‌تواند مورد هجوم آفات قرار گیرد.
1- آفاتی که به شاخ و برگ و میوه درخت حمله‌ور می‌شوند 2- آفاتی که به ریشه و اصل درخت هجوم می‌برند که این دسته آفات به مراتب خطرناک‌تر از آفات دسته اول می‌باشند، زیرا موجودیت درخت را تهدید می‌کنند. داستان زندگی فردی و اجتماعی انسان نیز همین‌گونه است. بعضی از آفات به اصل روح، فکر، روان، ایمان و هویت و هستی انسان هجوم می‌برند و در صورت چیره شدن، می‌توانند انسان و جامعه انسانی را به ورطه نابودی بکشانند. دسته دیگر آفتی هستند که به گوشه‌ای از فعالیت‌ها و رفتار انسان‌ها حمله‌ور می‌شوند مانند: آفت سخن گفتن که دروغگویی است.(غررالحکم، ص 187، ح 4470) بنابراین اگرچه آفت‌شناسی می‌تواند در علوم مختلف مطرح شود ولی مسئله مورد نظر ما توجه به آفات در عرصه فردی و اجتماعی انسان‌ها است.
آفت‌شناسی در آموزه‌های وحیانی
باید بدانیم آموزه‌های وحیانی شامل آیات قرآن و روایات ائمه معصومین(ع) به عنوان مربیان و هدایتگران تشریعی انسان‌ها به چه آفاتی توجه کرده و درباره چه آفاتی به طور مشخص به انسان‌ها هشدار داده‌اند. شناخت این نوع آفات در سالم‌سازی زندگی فردی و اجتماعی انسان موثر خواهد بود و به عنوان نخستین گام در این راه مطرح می‌باشد.
آفات فردی و اجتماعی در کلام امام علی(ع)
امام علی(ع) می‌فرماید: لکل شیئی آفهًْ: هر چیزی آفتی دارد: 1- آفهًْ العلم النسیان: آفت علم فراموشی است 2- آفهًْ‌العباده الریاء: آفت عبادت ریا است 3- آفهًْ اللب العجب: آفت خرد خودپسندی است 4- آفه‌النجابه الکبر: آفت نجیب‌زادگی تکبر است 5- آفهًْ الظرف الصلف: آفت زیرکی خودستایی است 6- آفهًْ الجود السرف: آفت بخشندگی زیاده‌روی است 7- آفه‌الحیاء الضعف: آفت شرم و حیا، ناتوانی است 8- آفهًْ الحلم، الذل: آفت بردباری، خواری است 9- آفهًْ الجلد، الفحش: آفت نیرومندی: زشت‌گفتاری و بدکرداری است 10- آفهًْ‌الایمان الشرک: آفت ایمان شرک 11- آفهًْ النعم الکفران: آفت نعمت‌ها ناسپاسی 12- آفهًْ‌الدین سوءالظن: آفت دین بدگمانی 13- آفهًْ‌العقل الهوی: آفت خرد، هوای نفس 14- آفهًْ‌الوزراء خبث السریره: آفت وزیران، خباثت باطنی 15- آفهًْ‌الزعماء ضعف السیاسه: آفت زمامداران، ضعف سیاست 16- آفهًْ‌القضاهًْ طمع: آفت قاضیان طمع 17- آفهًْ‌العطاء المطل: آفت بخشش معطل کردن 18- آفهًْ‌الریاسه الفخر: آفت ریاست فخرفروشی 19- آفهًْ‌النقل کذب الروایه: آفت بازگو کردن سخن، دروغ نقل کردن 20- آفهًْ‌العلم ترک العمل به: آفت علم عمل نکردن به آن 21- آفهًْ‌العمل ترک الاخلاص: آفت عمل نداشتن خلوص 22- آفهًْ‌الجود، التبذیر: آفت بخشش، ولخرجی و ریخت و پاش 23- آفهًْ‌المعاش، سوءالتدبیر: آفت معاش، سوء مدیریت 24- راس‌الافات الوله باللذات: سرآمد آفات، شیفتگی به لذت‌ها می‌باشد.(میزان‌الحکمه، محمدی ری‌شهری(ره)، باب آفات، ح 1)
انواع آفت‌ها
آفت‌ها را می‌توان به دو دسته اساسی تقسیم کرد:
1- آفت‌های فردی: آفت‌هایی که متوجه شخص انسان است
2- آفت‌های اجتماعی: آفت‌هایی که متوجه اجتماع و روابط اجتماعی انسان است.
آفت‌های فردی دو نوع هستند: 1- آفت‌هایی که متوجه هویت و حقیقت وجودی انسان است که عبارتند از:
الف) آفت عقل انسان که پیروی از هوا و هوس نفسانی است
ب) آفت ایمان انسان که شرک است
ج) آفت یقین انسان که شک است
د) آفت علم انسان که عمل نکردن به آن است
هـ) آفت عمل انسان که نداشتن اخلاص است
2- آفت‌هایی که متوجه خلق و خوی انسان است. این آفت‌ها عبارتند از:
الف) آفت شجاعت که از دست دادن دوراندیشی است
ب) آفت سخاومت که منت‌گذاری است
ج) آفت پارسایی که کم قناعتی است
د) آفت هیبت و شکوه که شوخی کردن است
2) آفت‌های اجتماعی: آفت‌های اجتماعی دو گونه است:
الف) آفت‌هایی که ناظر به بعضی کارهای اجتماعی است. این آفت‌ها را می‌توان در این موارد برشمرد:
1- آفت مشاوره که شکستن آراء است
2- آفت پیمان‌ها که زیر پا گذاشتن آنها است
3- آفت امانتداری که خیانت است 4- آفت معاش که سوء مدیریت است
5- آفت ارتباط و سخن گفتن که پرگویی و دروغگویی است
ب) آفت‌هایی که ناظر به بعضی عنوان‌های اجتماعی است که آنها را می‌توان در موارد زیر اشاره کرد:
1- آفت زمامداران که بد رفتاری و ضعف سیاست است
2- آفت دانشمندان که جاه‌طلبی است
3- آفت قاضی که طمع است
مهم‌ترین آفت‌ها
4- از میان آسیب‌شناسی آفت‌ها به دو آفت کلیدی‌تر و اهم اشاره می‌کنیم:
1- آفت جان آدمی چیست؟
2- سرآمد همه آفت‌ها کدام است؟ در مورد آفت جان آدمی در روایات آمده است که آفت جان آدمی شیفتگی به دنیا (حب‌الدنیا) است و در مورد پرسش دوم یعنی سرآمد همه آفت‌ها شیفتگی به لذات دنیوی نام برده شده. بنابراین منشأ و سرچشمه همه آفت‌ها چیزی جز شیفتگی به دنیا و لذت‌های دنیوی نیست.
آفت دین
مقصود از آفت دین آن چیزی است که می‌تواند به دین یا باورهای دینی مردم آسیب بزند. در اینجا دو حدیث نقل می‌کنیم که به نظر می‌رسد یک حدیث از جنبه فردی به حدیث نگریسته است. یعنی به عاملی اشاره کرده که می‌تواند ضربه مهلکی به دین و اعتقادات دینی شخص بزند. حدیث دوم بیشتر ناظر به عقاید مردم و جنبه اجتماعی دین است. در بحث آفت فردی علی(ع) می‌فرماید: «آفهًْ‌الدین سوء الظن» آفت دین بدگمانی است.(غررالحکم، ج 3، ص 101) بنابراین بدگمانی به خدا اساس دینداری فرد را متزلزل می‌کند و باید با علم و منطق زمینه‌های فردی و اجتماعی آن را از بین برد. اما در بحث آفت اجتماعی دین پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «آفهًْ‌الدین ثلاثه: فقیه فاجر، امام جائرو مجتهد جاهل» آفت دین سه چیز است: 1- فقیه یا دانشمند دینی اهل گناه و بدکردار 2- امام و پیشوای ستمکار 3- مجتهد نادان و جاهل مقدس مآب (نهج‌الفصاحه، ج 1، ص 156) بنابراین اگر جامعه اسلامی گرفتار این نوع افراد شد، سبب می‌شود مردم نسبت به دین و ارکان اجتماعی آن بدبین و دچار شک و تردید شوند. در مراحل بعدی، بی‌تفاوتی نسبت به مسایل دینی و اجتماعی پدیدار خواهد شد،و در نهایت بستر اجتماعی جامعه به سمت و سوی جامعه سکولار و دین‌گریزی اجتماعی سوق پیدا خواهد کرد. از این رو راهکار مقابله با این آفات اصلاح دانشمندان، فقیهان و مجتهدان و امامان و پیشوایان و کارگزاران هر جامعه‌ای است که به تبع آن مردم آن جامعه نیز اصلاح خواهند شد. همان گونه که پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: دو گروه از امت من هستند که اگر اصلاح شوند، امت من اصلاح خواهد شد و اگر فاسد شوند امت من فاسد خواهد شد. عرض شد: یا رسول‌الله! آن دو گروه کدامند؟ حضرت فرمود: فقیهان و دانشمندان و زمامداران (امت من). (بحارالانوار، ج 74، ص 154) بنابراین پیشگیری و درمان دو عامل کلیدی در جهت مقابله با آفات است که متناسب با هر آفتی تعریف و ساز و کار خاص خود را دارد.