1293 - موانع فهم قرآن (پرسش و پاسخ) ۱۴۰۳/۰۵/۲۷
موانع فهم قرآن
(پرسش و پاسخ)
پرسش:برای شناخت حقایق، معارف و آموزه‌های وحیانی قرآن چه حجاب‌ها و موانعی وجود دارد که ما را از رسیدن به آنها محروم می‌سازد؟
پاسخ:مهم‌ترین شرط پیوند با قرآن
از جمله مهم‌ترین شرایط انس و پیوند معنوی با قرآن کریم، طهارت باطنی است، و هرقدر این پاکیزگی درونی بیشتر باشد، به همان اندازه نسبت مرتبه اتصال و ارتباط با این کتاب آسمانی افزون‌تر خواهد شد. مسلماً برای ارتباط با عالم معنا و حقیقت پیام وحی الهی، سنخیت لازم است و مادامی که انسان اسیر و زندانی هواها و هوس‌ها و تعلقات مادی و دنیوی و آلوده به معاصی و زنگارهای باطنی و گرفتار خودبینی و تقلید و تحجر است، نمی‌تواند حقایق قرآنی و اسرار غیبی آن را آن‌گونه که هست با چشم دل مشاهده کند. امام خمینی(ره) ضمن تاکید بر ضرورت زدودن و رفع این حجاب‌های ظلمانی می‌فرماید: «کسانی که بخواهند قرآن را بفهمند و محتوای قرآن را، نه صورت نازل کوچکش را، محتوای قرآن را بفهمند و طوری باشد که هرچه قرائت کنند بالا بروند و هرچه قرائت کنند به مبدأ نور و مبدأ اعلی نزدیک شوند، این نمی‌شود الا اینکه حجاب‌ها برداشته شود.(صحیفه امام، ج14، ص389)
اهم حجاب‌های فهم قرآن
حجاب‌های فهم قرآن بسیارند مهم‌ترین آنها از منظر امام خمینی(ره) به شرح زیر تقدیم می‌گردد:
1- حجاب خودبینی و غرور
مهم‌ترین و بزرگ‌ترین حجاب قرآن، بیماری خودبینی و غرور است که مانع دریافت حقایق قرآنی می‌شود، امام راحل می‌فرماید: «یکی از حجاب‌های بزرگ، حجاب خودبینی است که شخص متعلم خود را به واسطه این حجاب مستغنی ببیند، و نیازمند به استفاده نداند، و این از شاهکارهای مهم شیطان است که همیشه کمالات موهومه را بر انسان جلوه دهد، و انسان را به آنچه که دارد راضی و قانع کند و ماورای آنچه پیش او است هرچیز را از چشم او ساقط کند. مثلا اهل تجوید را به همان علم جزئی قانع کند... و اصحاب ادبیات را به همان صورت بی‌مغز راضی کند... و اهل تفاسیر به طور معمول را سرگرم کند به وجوه قرائات و آراء مختلفه ارباب لغت و... حتی فیلسوف و حکیم و عارف اصطلاحی را محبوس کند در حجاب غلیظ اصطلاحات و مفاهیم و امثال آن».(آداب الصلوهًْ، امام خمینی(ره)، ص195) در همین رابطه می‌فرماید: «تا انسان از حجاب بسیار ظلمانی خود خارج نشود، تا گرفتار هواهای نفسانی است تا گرفتار خودبینی‌ها است، تا گرفتار چیزهایی است که در باطن نفس خود ایجاد کرده است، از ظلماتی که بعضها فوق بعض است، لیاقت پیدا نمی‌کند انسان که این نور الهی را در قلب او منعکس بشود.»(صحیفه امام، ج14، ص389)
2- حجاب عقاید فاسد و تقلید کورکورانه
یکی از موانع رسیدن به حقایق نورانی قرآن، اوهام و عقاید فاسد و آرای باطل است. چه‌بسا این عقاید، مانع فهم درست آیات الهی گردد، و آدمی را در گرداب تفسیر به رأی یا تأویل‌های باطل گرفتار سازد. امام خمینی(ره) در این خصوص می‌فرماید: «یکی دیگر از حجب، حجاب آرای فاسده و مسالک و مذاهب باطله است، که این گاهی از سوءاستعداد خود شخص است، و اغلب از تبعیت و تقلید پیدا می‌شود. و این از حجبی است که مخصوصاً از معارف قرآن ما را محجوب نموده، مثلا اگر اعتقاد فاسدی به مجرد استماع از پدر و مادر یا بعض جهله از اهل منبر در دل ما راسخ شده باشد، این عقیده حاجب شود ما بین ما و آیات شریف الهیه، و اگر هزاران آیه و روایت وارد شود که مخالف آن باشد، یا از ظاهرش مصروف کنیم و یا به آن نظر فهم نظر نکنیم».(آداب الصلوهًْ، امام خمینی(ره)، ص196)
3- حجاب گناهان
کسانی که پلیدی و تاریکی گناه آنان را فرا گرفته و در غرقاب شهوت و حیوانیت غوطه‌ور شده‌اند، نه‌تنها حظی از نورانیت قرآن نمی‌برند، بلکه بر گمراهی و دوری آنان از هدایت الهی افزوده می‌شود. امام خمینی(ره) در این رابطه می‌نویسد: «یکی دیگر از حجب که مانع از فهم قرآن شریف و استفاده از معارف و مواعظ این کتاب آسمانی است، حجاب معاصی و کدورات حاصله از طغیان و سرکشی نسبت به ساحت قدس پروردگار عالمیان است که قلب را حاجب شود از ادراک حقایق... چنانچه حق‌تعالی فرموده: «لهم قلوب لایفقهون بها و لهم اعین لایبصرون بها و لهم اذان لایسمعون بها اولئک کالانعام بل هم اضل»(اعراف-179) نظر آنها به عالم چون نظر انعام و حیوانات گردد که از اعتبار و تدبر خالی است و قلوب آنها چون قلوب حیوانات شود که از تفکر و تذکر بی‌بهره است، بلکه از نظر در آیات و شنیدن مواعظ و معارف، حالت غفلت و استکبار آنان روزافزون می‌شود. پس از حیوانات پست‌تر و گمراه‌ترند.» (همان، ص201)
4- حجاب حب دنیا
یکی از مهم‌ترین حجاب‌های فهم قرآن کریم حجاب تعلقات و علایق دنیوی و حب دنیا می‌باشد که مراد از اقفالها در آیه 24 سوره محمد احتمالاً به این معنا باشد. «افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها» آیا آنها در قرآن تدبر نمی‌کنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟! بعضی از مفسران زندگی انسان را از کودکی تا سن چهل سالگی به پنج دوران تقسیم کرده‌اند که این تقسیم‌بندی را براساس آیه 20 سوره حدید انجام داده‌اند: «اعلموا انما الحیاهًْ الدنیا لعب و لهو و زینه و تفاخر بینکم و تکاثر فی‌الاموال والاولاد» «بدانید زندگی دنیا فقط بازی و سرگرمی و تجمل پرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون‌طلبی در اموال و فرزندان است» برای این دوران پنج‌گانه در آیه مربوطه هر کدام هشت سال قائل شده‌اند: 1- هشت سال به بازی مشغول است 2- هشت سال به لهو و سرگرمی 3- هشت سال در بحبوحه جوانی به سراغ زینت و زیبایی می‌رود 4- هشت سال به تفاخر و فخرفروشی می‌پردازد 5- و بالاخره در هشت سال پایانی به دنبال تکاثر و افزون‌طلبی در اموال و نیروها می‌رود و در اینجا شخصیت انسان در سن چهل سالگی تثبیت می‌شود و این حالت تا آخر عمر ممکن است باقی بماند و در نتیجه مجالی برای دنیاپرستان جهت اندیشیدن به حیات معنوی در ارزش‌های جاودانی باقی نماند. همچنین پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: حب‌الدنیا اصل کل معصیهًْ و اول کل ذنب» حب دنیا ریشه هر معصیت و اول هر گناهی است. (تنبیه الخواطر، ج 2، ص 122) امام خمینی(ره) در این رابطه می‌فرمایند: «از حجب غلیظه که پرده ضخیم است بین ما و معارف و مواعظ قرآن، حجاب حب دنیا است که به واسطه آن قلب تمام هم خود را صرف آن کند، و وجهه قلب یکسره دنیا وی شود، و قلب به واسطه این محبت از ذکر خدا غافل شود و از ذکر و مذکور اعراض کند،و هر چه علاقه‌مندی به دنیا و اوضاع آن زیادت شود، پرده و حجاب قلب ضخیم‌تر گردد و... شاید قفل‌های قلب که در آیه شریفه است که می‌فرماید: «افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها» (محمد- 24) همین قفل و بندهای علایق دنیوی باشد (آداب الصلوهًْ، امام خمینی(ره)، ص 201)
5- حجاب جمودگرایی نسبت به آرای پیشینیان
یکی از موانع بزرگ فهم و بهره‌برداری از پرتوهای نورانی قرآن کریم، جمود بر آراء و اقوال مفسران بزرگ و توقف بر تفسیر و اندیشه‌های آنان است، به این گمان که هر آنچه آنان گفته یا نوشته‌اند، صحیح است یا اینکه سخن نهایی را در این باب ارائه نموده‌اند، بدین ترتیب هر گونه سخنی برخلاف گفته‌های آنان، ناصواب، خلاف دین و مصداق تفسیر به رأی باطل تلقی خواهد شد. حضرت امام خمینی(ره) ضمن تأکید فراوان براصل تدبر و تفکر در آیات قرآنی،هر گونه جمود و توقف برگفته‌ها و نوشته‌های مفسران را نادرست خوانده، باب اندیشیدن و برداشت‌های اخلاقی و عرفانی و تاویل را به ویژه در معارف قرآنی برای اهل معرفت و اندیشه باز داشته و می‌فرماید «یکی دیگر از حجب که مانع از استفاده از این صحیفه نورانیه است، اعتقاد به آن است که جز آنکه مفسرین نوشته یا فهمیده‌اند کسی را حق استفاده از قرآن شریف نیست و تفکر و تدبر در آیات شریفه را به تفسیر به رأی که ممنوع است اشتباه نموده‌اند، و به واسطه این رأی فاسد و عقیده باطله، قرآن شریف را از جمیع فنون استفاده عاری نموده و آن را به کلی مهجور نموده‌اند، در صورتی که استفادات اخلاقی و ایمانی و عرفانی به هیچ وجه مربوط به تفسیر نیست تا تفسیر به رأی باشد.» (همان، ص 199)