1300 - فلسفه استغفار (پرسش و پاسخ) ۱۴۰۳/۰۶/۱۷
فلسفه استغفار
(پرسش و پاسخ)
پرسش:فلسفه استغفار چیست و چرا پیامبراکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) با وجود اینکه از ملکه عصمت برخوردار هستند و هیچ‌گاه گناه نمی‌کنند پس استغفار بسیار در سیره آن بزرگواران به چه معنایی خواهد بود؟
پاسخ:معنا و حقیقت استغفار
آمرزش‌خواهی یا طلب آمرزش ترجمه کلمه استغفار است که از ماده «غفر» گرفته شده است. غفر به معنی پوشاندن و مستور کردن است.(فرهنگ لاروس، ج2، ص1532) بنابراین وقتی گفته می‌شود: «غفرالله له غفراناً» یعنی خدا گناهان او را مستور گرداند. از کلمات هم‌خانواده غفر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد که بارها در قرآن آمده است: غفران (یک‌بار)، مغفرت (28بار)، غفور (91بار)، غفار (4بار)، استغفار (یک‌بار). غفران و مغفرت هر دو مصدر هستند به معنای آمرزیدن که از افعال الهی است. غفور و غفار هر دو صیغه مبالغه هستند به معنای بسیار آمرزنده و از اسمای حسنای الهی به‌شمار می‌روند. به قولی غفور از حیث کیفیت مبالغه است یعنی آمرزنده گناهان بزرگ و غفار از حیث کمیت یعنی آمرزنده گناهان بسیار(قاموس قرآن، علی‌اکبر قرشی، ج5، ص108) استغفار به معنی آمرزش‌خواهی از کارهایی به‌شمار می‌رود که مخصوص انسان‌های متعالی است. امام علی(ع) می‌فرماید: «انّ الاستغفار درجه العلیین» همانا آمرزش‌خواهی درجه والامقامان است.(نهج‌البلاغه، حکمت417) انسان وقتی به این مقام برسد لغزش‌ها و کوتاهی‌های خود را می‌بیند و از خداوند غفار و غفور آمرزش می‌خواهد. بنابراین استغفار یکی از دستورهای اخلاقی دین مبین اسلام است و همه باید خود را در این مسیر قرار دهند. از مجموع آیات و روایات برمی‌آید که استغفار مراتبی دارد و پایین‌ترین مرتبه آن، گفتن لفظ شریف «استغفرالله و اتوب الیه» است. البته آن استغفاری که هموزن پیامبراکرم(ص) بوده و امان اهل زمین است دیگر با لفظ به دست نمی‌آید. انسان وقتی اهل استغفار شد خود را در مقابل خداوند مهربان می‌بیند که غفار است. بنابراین چه خوب است که انسان اهل استغفار و توبه گردد و نتیجه این استغفار را با تمام وجود دریابد.
فرق استغفار و توبه
حقیقت این است که میان استغفار، توبه و ذنب(گناه) یک رابطه مستقیمی وجود دارد. توبه از ماده «توب(تاب)» گرفته شده که به معنای رجوع و برگشتن است. در قرآن کریم توبه هم فعل خدا به‌شمار می‌رود و هم فعل بنده خدا. توبه خدا یعنی بازگشت توجه و لطف و مغفرت و عنایت الهی به سوی بنده. توبه بنده یعنی برگشت بنده از قصورها و تقصیرها و توجه کردن به حضرت حق سبحانه. توبه بنده، رجوع از گناهان به سوی حضرت حق است که در آن ندامت و پشیمانی نیز نهفته است. بنابراین توبه پیش درآمد استغفار و به عبارت دیگر یکی از ارکان اصلی استغفار واقعی است. بنابراین وقتی حضرت علی(ع) حقیقت استغفار را بیان می‌فرماید؛ آن را مبتنی بر شش رکن می‌کنند که یکی از آنها پشیمانی و عزم بر بازنگشتن به گذشته است. در چنین شرایطی است که آن استغفار عظیم تحقق می‌یابد.
استغفار نیاز همیشگی سالک الی الله
کسی از مغفرت خدا بی‌نیاز نیست. انسان در هر مرتبه‌ای از مراتب کمال به غفران الهی نیاز دارد، بنابراین باید اهل استغفار شد. دلیل این مدعا سخن پیامبراکرم(ص) است که فرمود: «انّه لیغان علی قلبی و انی لاستغفر فی کل یوم سبعین مرهًْ» گاه بر قبلم غباری می‌نشیند و به درستی که من رسول خدا در هر روز هفتاد مرتبه از خداوند آمرزش می‌طلبم.(میزان الحکمه، محمد ری‌شهری(ره)، ج9، ح15127) بنابراین همه در هر مرتبه‌ای به استغفار نیاز دارند. زیرا آمرزش‌خواهی بهترین دعا و عبادت است. پیامبراکرم(ص) فرمود: «خیر الدعاء الاستغفار» بهترین دعا آمرزش‌خواهی است.(همان، ح15085) پیامبراکرم(ص) فرمود: خیر العبادهًْ الاستغفار» بهترین عبادت آمرزش‌خواهی است.(همان، ح15086)
آثار استغفار
از آثار آمرزش‌خواهی و استغفار در روایات می‌توان به پاک شدن گناهان، دفع بلا، زدودن غم و اندوه از دل، افزایش روزی انسان و نزول برکات آسمانی اشاره کرد. کوتاهی و ترک استغفار، سبب شقاوت و محروم ماندن انسان از برکات و نعمات الهی می‌شود.
فلسفه استغفار معصومان
استغفار به معنای طلب بخشش از خداوند است که از سوی افراد پیراسته از گناه صورت می‌گیرد. به باور علمای امامیه، انبیا و امامان به دلیل معصوم بودن هیچ‌گناهی مرتکب نمی‌شوند تا برای رفع آن استغفار کنند. به همین جهت گفته‌اند که استغفار لزوماً برای بخشش گناهان نیست و می‌تواند عوامل دیگری نیز داشته باشد. 1- معصومان به دلیل داشتن معرفت عمیق نسبت به حق‌تعالی، چون خود را در مقابل او ضعیف می‌دیدند، و بدون عنایتش خود را در معرض گناه می‌دانستند، استغفار می‌کردند. گناهان آن بزرگواران، گناه اصطلاحی و نافرمانی خدا نبود، بلکه براساس مرتبه بالایی که داشتند، اشتغال به امور عادی و روزمره زندگی را برای خود گناه می‌دانستند و برای آن استغفار می‌کردند. 2- گناه را براساس مراتب کمالی افراد تبیین می‌کنند. معصومان به صورت مستمر در حال رشد و تکامل و سیر الی الله و کسب درجات قرب الهی هستند به همین جهت هرچه مرتبه بالاتری را در مقامات الهی کسب می‌کنند نسبت به مقامات پایینی استغفار می‌کنند، اگرچه همان مراتب پایینی مطلوب و آرزوی سالکان و عارفان است. حسنات الابرار سیئات المقربین.