(پاسخ به شبهات ):

اعتبار و معنای حدیث «بهشت زیر پای مادران است»

   ۱۴۰۳/۱۲/۱۷

شبهه: اینکه گفته می‌شود «بهشت زیر پای مادر است» یعنی چه؟ آیا به این معنا است که همه مادران حتماً به بهشت می‌روند؟ آیا این سخن برگرفته از روایات معتبر است؟
پاسخ: پاسخ سؤال مطرح شده در دو بخش ارائه می‌شود. ابتدا به بررسی و جست‌وجوی عبارتِ «بهشت زیر پای مادر است» در روایت پرداخته می‌شود تا روشن شود این موضوع، مستند روایی دارد یا خیر؟ سپس به تبیین معنای آن می‌پردازیم که برای دستیابی به آن، همه معانی احتمالی آورده شده و درنهایت، جمع‌بندی می‌‌کنیم.
 بخش اول: بررسی اعتبار عبارت «بهشت زیر پای مادران است»
با جست‌وجوی این حدیث در نرم‌افزار جامع‌الاحادیث که منابع روایی شیعه را آورده، در شرح فارسى شهاب‌الأخبار یافت شد.(1) شهاب‌الاخبار تألیف یکی از عالمان اهل‌سنت به نام قاضى ابوعبدالله محمّد بن سلامه بن جعفر بن علىّ بن حکمون‌ مغربى قضاعى از محدثان اهل ‌سنت (متوفای 454 ق) است. این کتاب را یکی از عالمان شیعه که هویت او مشخص نیست در سال 690 ق به فارسی شرح کرده است.‌(2) پس از وی، نیز طبرسی در تفسیر خود از اهل‌سنت نقل نموده است.(3)
سومین گزارش آن توسط میرزای نوری (متوفای 1320 ق) از عالمان بزرگ شیعه در کتاب مستدرک‌‌ وسایل الشیعه است؛ ایشان آن را در قالب حدیثی منسوب به رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ) از کتاب لُبِّ اللُّبَابِ قطب راوندی (متوفای 573 ق) نقل کرده که آن حضرت فرمود:
 «الْجَنَّهُ تَحْتَ‏ أَقْدَامِ‏ الْأُمَّهَاتِ (4)؛ بهشت زیر پای مادران است.»  ایشان این روایت را به‌صورت مرسل یعنی بدون سند نقل کرده‌اند.
همچنین در حدیث دیگری منسوب به رسول خدا آورده است:  «تَحْتَ‏ أَقْدَامِ‏ الْأُمَّهَاتِ رَوْضَهٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّهِ(5)؛ زیر پای مادران، باغی از باغ‌های بهشت است.»
محدث نوری، مصدر این حدیث را ذکر نکرده که از چه کتابی نقل کرده و آن را به‌صورت مرسل یعنی بدون سند آورده است.
البته این روایت در منابع متعددی از اهل‌سنت آمده است.(6) در جمع‌بندی این بخش، می‌توان گفت اصل این حدیث در مصادر اهل‌سنت بوده و ازآنجا به برخی از کتب شیعه منتقل شده است. 
در اعتبار آن‌هم باید گفت هرچند با توجه به عدم نقل منابع اولیه شیعه و همچنین مرسل‌بودن آن، از اعتبار چندانی برخوردار نیست، ولی با توجه به شهرت آن در مصادر حدیثی اهل‌سنت و بازنشر آن توسط برخی از عالمان شیعه و همچنین عدم تعارض با روایات دیگر، نمی‌توان به جعلی‌بودن آن حکم کرد.
 بخش دوم: تبیین معنا و مقصود حدیث
درباره معنای این حدیث، احتمالات متعددی وجود دارد که برخی از آنها آورده می‌شود. البته این معانی باهم منافاتی ندارد و می‌تواند همه آنها نیز مدنظر متکلم بوده باشد.
1. مقصود حدیث چنین نیست که هر مادری به بهشت می‌رود، بلکه این روایت درباره یکی از علت‌های مهم داخل بهشت‌ شدن فرزندان است یعنی این روایت، فرزندان را مخاطب قرار داده و توصیه کرده که هر‌کس دوست دارد وارد بهشت شود باید به مادرش خدمت کند و به تعبیری کلید بهشت در دست مادران است. 
پس این روایت اساساً ناظر به اهمیت خدمت به مادر است‌، به‌همین خاطر ممکن است مادری بهشتی نباشد، اما فرزندش به خاطر خدمت به مادر وارد بهشت شود. بنابراین رضایت مادر، شرط ورود به بهشت است یعنی اگر کسی کارهای نیک فراوانی انجام دهد، ولی مادرش از او راضی نباشد به بهشت وارد نمی‌شود. 
البته خدمت به مادر، ممکن است توسط خود شخص انجام شود و ممکن است خدمت به او توسط خود او به‌صورت مستقیم انجام نگیرد اما به‌هرحال مادر از فرزندش راضی باشد.
2. معنای دیگر اینکه بهشت دارای درجاتی است و یکی از درجات آن به کسانی تعلق می‌گیرد که رضایت مادران خود را کسب کنند. 
روایت:«تَحْتَ‏ أَقْدَامِ‏ الْأُمَّهَاتِ رَوْضَهٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّهِ» می‌تواند مؤید این معنا باشد. پس این روایت به عظمت مقام مادر اشاره دارد؛ یعنی در حقیقت می‌خواهد بگوید جایگاه و مقام مادر بقدری والاست که کمترین اجر او بهشت است و از این‌رو، بهشت زیر پای اوست یعنی براحتی برای او دست‌یافتنی است.
3. می‌توان یک معنای ذوقی نیز از این ‌روایات برداشت کرد به این صورت که وجود مادر، بهشت است زیرا بهشت جایی است که آدمی به آرامش و آسایش خواهد رسید، جایی که حزن و اندوه وجود ندارد. وجود مادر در کنار انسان نیز با توجه به آرامشی که به انسان می‌بخشد، به بهشت تعبیر شده است.
4. معنای دیگر اینکه روایت می‌خواهد جایگاه زن و مادر را نشان دهد که اگر کسی بهشتی می‌شود ریشه اصلی و خمیرمایه او، مادرش است و پاکی مادر در سعادت شخص اثر فراوانی دارد. سخن امام خمینی(ره )که فرمود: «از دامن زن، مرد به معراج می‌رود.» (7) را می‌توان بر این معنا حمل کرد.
 نتیجه:
حدیث منسوب به رسول خدا‌(ص) «الْجَنَّهُ تَحْتَ‏ أَقْدَامِ‏ الْأُمَّهَاتِ»، هرچند از جهت سند و منبع ضعیف است، ولی با توجه به عدم تعارض آن با آموزه‌های دینی و حتی وجود مؤیدات فراوان روایی که به عظمت و بزرگی مقام مادر اشاره می‌کند، نمی‌توان حکم به جعلی‌بودن آن داد.
در معنای این حدیث احتمالات متعددی وجود دارد که از جمع‌بندی آنها دو نوع نتیجه حاصل می‌شود: یا اینکه گفته شود حدیث به عظمت جایگاه و مقام مادر اشاره دارد و یا اینکه موضوع اصلی حدیث، توصیه به فرزندان در رابطه با قدرشناسی و خدمت به مادر است؛ ولی به‌هرحال در هر دو تعبیر، زیر پای مادران بودن بهشت، تعبیری مجازی بوده و منظور این نیست که بهشت مکان خاصی است و مادران در این مکان قرارگرفته‌اند، بلکه منظور نسبت خاصی است که میان بهشت و جایگاه مادر وجود دارد.
پی‌نوشت‌ها
1. قضاعی، محمد بن سلامه، شرح فارسى شهاب‌الأخبار، محقق/ مصحح، حسینى‌أرموى(محدث)، جلال‏الدین‏، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1361 ش، ص 41.
2. برای اطلاعات بیشتر به نرم‌افزار جامع‌الاحادیث بخش کتاب‌نامه مراجعه کنید.
3. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان‌، تحقیق، لجنه من العلماء، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1415 ق، ج 8، ص 11.
4. نورى، حسین بن محمدتقی، مستدرک‌الوسائل‌، ‏محقق/ مصحح، مؤسسه آل‌البیت‌، چاپ اول، 1408 ق، ج 15، ص 180.
5. نورى، حسین بن محمدتقی، مستدرک‌الوسائل‌، ‏محقق/ مصحح، مؤسسه آل‌البیت‌، قم، چاپ اول، 1408 ق، ج 15، ص 180.
6. به‌عنوان نمونه رجوع کنید: دولابی، محمد بن احمد، الکنی و الاسماء، تحقیق، زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1420 ق، ج 2، ص 296؛ صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، تحقیق، حبیب عبدالرحمن اعظمی، بی‌جا، منشورات المجلس العلمی، بی‌تا، ج 5، ص 176.
7. روح‌الله، موسوی خمینی، صحیفه امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام ره، ج 7، ص 341.
* مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی