شبهه: چه منابع و شواهدی وجود دارد که وقایع عاشورا بدون تحریف و تغییری به ما منتقل‌شده است؟ اگر تحریف ‌شده است به گزارش‌ها چگونه اعتماد کنیم؟
پاسخ: درباره واقعه عاشورا منابع و گزارش‏های بسیاری در دسترس ما است و این واقعه از این ‌جهت، قابل قیاس با هیچ واقعه تاریخی دیگری نیست؛ زیرا ابعاد سیاسی و مذهبی و عاطفی واقعه کربلا باعث شده که از همان زمان وقوع حادثه، افراد بسیاری به نقل جزئیات آن علاقه‏مند باشند. با این ‌حال، هیچ شاهدی نداریم که وقایع کربلا بدون تحریف نقل‌شده؛ بلکه به‌عکس، شواهد بسیاری داریم که در نقل وقایع کربلا نیز تحریفاتی رخ‌داده است؛ اما این بدان معنا نیست که نتوانیم گزارش‏های درست را از نادرست تشخیص دهیم. منتها برای این کار، باید مطالعات خود را در حوزه علم تاریخ و به‌ویژه روش‏شناسی مطالعات تاریخی گسترش دهیم؛ چراکه به ‌هرحال، واقعه کربلا یک واقعه تاریخی است و برای شناخت آن و بررسی گزارش‏های مربوط به آن، نیازمند پژوهشی تاریخی هستیم.
1- تحریف در گزارش‏های عاشورائی
اینکه در نقل وقایع عاشورا تحریف رخ ‌داده، امر پوشیده‏ای نیست و مهم‌ترین دلیل بر وقوع تحریف دراین‌باره، وجود گزارش‏های متعارض درباره یک ماجرا است. به همین دلیل هم هست که برخی از بزرگان، به ‌نقد گزارش‏های مربوط به عاشورا پرداخته‏اند؛ ازجمله، مرحوم محدّث نوری در کتاب «لؤلؤ و مرجان» و شهید مطهری در کتاب «حماسه حسینی». در سال‏های اخیر نیز مطالب بسیاری در این‌باره گفته و نوشته ‌شده و در قالب مقاله و کتاب در دسترس است. این‌گونه تلاش‏ها باعث شده که در سال‏های اخیر، گرایش به مستند‌گویی و دقت در نقل روایات تاریخی بیشتر شود.
اما اینکه چگونه می‏توان گزارش‏های تاریخی- و از جمله عاشورائی- را نقد و بررسی کرد، امری تخصّصی است و نمی‏توان از عموم افراد انتظار داشت که خود به این کار بپردازند. از این‌رو، توصیه می‌شود به آثاری که در این زمینه منتشر شده است، رجوع شود. از جمله:
1ـ کتاب دوجلدی «تاریخ قیام و مقتل جامع حضرت سیدالشهدا(ع)» که از آن به ‌اختصار با عنوان «مقتل جامع» نیز یاد می‌شود، هم جنبه تحلیلی دارد و هم به نقل دقیق وقایع اهتمام دارد. این کتاب را گروهی از نویسندگان، زیر نظر استاد مهدی پیشوایی تألیف کرده‌اند و انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در قم به چاپ رسانده است. جلد نخست آن به معرفی پیشینه مقتل نگاری، مقدّمات قیام عاشورا و حوادث قیام تا روز عاشورا اختصاص دارد. جلد دوم به حوادث بعد از عاشورا و بازتاب‌های قیام پرداخته و به برخی سؤالات عاشورائی نیز پاسخ داده و فصلی هم درباره تاریخچه عزاداری برای امام حسین‌(ع) دارد. گزیده‌ای از کتاب نیز در یک مجلّد منتشر شده است.
2ـ کتاب «شهادتنامه امام حسین‌(ع) بر پایه منابع معتبر» نیز توسط مؤسسه دارالحدیث و زیر نظر آیت‌الله ری‌شهری با همکاری سید‌محمود طباطبایی‌نژاد و سید‌روح‌الله سید‌طبایی تهیه و تدوین‌شده است. این کتاب در واقع، بخش مقتل از مجموعه «دانشنامه امام حسین‌(ع)» است که مرتضی خوش‌نصیب مطالب آن را گزینش کرده است. این کتاب در دو نسخه تک‌جلدی و دوجلدی منتشر شده است.
3ـ کتاب «وقعه الطّف» که نسخه بازسازی ‌شده مقتل ابو مخنف لوط بن یحیی ازدی است. این کتاب تألیف استاد محمدهادی یوسفی غروی و از منشورات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم است. چندین ترجمه از این کتاب در دسترس است. ازجمله، ترجمه‏ای به قلم محمدصادق روحانی که توسط نشر طه عرضه ‌شده است.
2- روش‏شناسی نقد منابع و گزارش‏ها
گفتیم که نقد گزارش‏‏ها و منابع تاریخی، بحثی تخصّصی است. بااین‌حال، توجه به چند نکته کلّی و اجمالی، راهگشا است:
آنچه در مجالس عزاداری، از زبان مدّاحان و اهل منبر می‏شنوید، یکسان نیست و این مطالب را می‏توان به سه دسته تقسیم کرد: مطالب مستند (مطالبی که در منابع تاریخی یا حدیثی آمده است)، زبان حال (توضیحات و اضافاتی که جنبه تاریخی ندارد و فقط برای بیان احساسات گوینده و تحریک عواطف شنونده گفته می‏شود) و جعلیات و تحریفات (مطالبی که نه در منابع تاریخی و حدیثی آمده و نه جنبه زبان حال دارد).
بازشناسی و نقد این مطالب، نیازمند آشنایی با منابع تاریخی و تسلط بر روش تاریخ‌پژوهی است. تاریخ‌پژوه، همانند کارآگاهی است که می‏خواهد به حقیقت یک حادثه پی ببرد. او از هر چیزی که بتواند خبری از واقع بدهد و یا نشانه‏ای از یک حقیقت باشد، استفاده خواهد کرد و خود را محدود به یک یا چند منبع نخواهد کرد. هر سخنی، ردّ پایی، نشانه و علامتی حتی اگر به ‌صورت التزامی، دلالت بر بخشی از حادثه داشته باشد، برای او قابل‌توجه و استناد است. بعد از گردآوری این داده‏‏ها، نوبت به اعتبارسنجی آنها می‏رسد. تاریخ‌پژوهان برای سنجش اعتبار منابع و گزارش‏ها، روش‏‏ها و معیارهای متعددی را در نظر می‏گیرند که شرح آنها در این مجال نمی‏گنجد؛ اما به‌ صورت اجمال، معیارهایی از این ‌دست، در سنجش اعتبار منابع کارایی دارند:
- دسته ‏بندی منابع از جهت نزدیکی یا دوری به زمان واقعه،
- بررسی دقّت نویسنده یا راوی در گردآوری و نقل گزارش‏‏ها،
- گرایش‏های مذهبی و قومی و یا سیاسی نویسنده یا راوی،
- اصالت و دقّت نسخه‏های برجای ‌مانده از یک اثر،
- شهرت مطلب در منابع کهن و یا تفرّد نقل آن،
- تعارض نداشتن با عقل عرفی و داده‏های مسلّم تاریخی.
در مطالعات تاریخ اسلام، آنجا که به سیره پیامبر و اهل‌بیت(ع) مربوط می‏شود، هماهنگی با گزاره‏های قطعی در اعتقادات و علم کلام نیز لحاظ می‏شود و مثلاً اگر گزارشی با عصمت پیامبر یا امام در تعارض باشد، برای تاریخ‏پژوه مسلمان قابل‌قبول نیست.
برای اطلاع بیشتر، مطالعه چند کتاب زیر توصیه می‏شود:
1- آشنایی با منابع تاریخ اسلام و تشیّع و روش نقد اخبار، استاد محمدهادی یوسفی غروی، نشر معارف.
2- روش‌شناسی تاریخ، دکتر احمد پاکتچی، تنظیم و ویرایش: صالح زارعی، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
3- نقد متن، دکتر پاکتچی، تنظیم و ویرایش: صالح زارعی، انتشارات دانشگاه امام صادق‌(ع).
4- نقد و بررسی منابع سیره نبوی، جمعی از مؤلفان، زیر نظر حجه‌الاسلام و‌المسلمین رسول جعفریان، سازمان سمت.
- شیوه استفاده از متون تاریخی، ف حکیم زاده، نشر معارف.
نتیجه:
همه آنچه درباره واقعه کربلا گفته می‏شود، مستند به منابع تاریخی نیست و متأسفانه در این‌باره، تحریفاتی نیز رخ‌داده است. 
با این ‌حال، منبع معتبر برای واقعه عاشورا، کم نداریم و از این‌ جهت، واقعه عاشورا بی‏نظیر است؛ زیرا هیچ واقعه‏ای همانند عاشورا، بااین‌همه جزئیات نقل نشده است. از سوی دیگر‌، تاریخ‌پژوهان با روش‏های مختلفی به‌ نقد گزارش‏های مربوط به کربلا می‏پردازند و از این طریق، می‏توان به میزان اعتبار این گزارش‏‏ها پی برد.
مرتضی بهرامی خشنودی