شبهه: انسان، در مواجهه با یک بیمار تمام تلاش خود را برای بهبود او صرف می‌کند، پس چرا خداوند با آنکه از قدرت مطلق برخوردار است، زجر کشیدن یک بیمار را تا هنگام مرگ او تماشا می‌کند؟
پاسخ: مواجهه با رنج و بیماری همنوعان، به‌ویژه وقتی درمان‌ناپذیر به نظر می‌رسند، ژرف‌ترین و دردناک‌ترین پرسش‌های ایمانی را در ذهن انسان برمی‌انگیزد: چگونه می‌توان مهربانی و قدرت بیکران خداوند را با تماشای زجر بندگانش سازگار دانست؟ این پرسش، بیش و پیش از هر چیز، از دلِ همدلی انسانی و محدودیت افق ادراک بشر برمی‌خیزد و ما را به تأملی عمیق‌تر در باب حکمت و نظام الهی فرا می‌خواند؛ تأملی که به منزله‌ گشودن افقی وسیع‌تر برای فهم این مسئله است. در ادامه در قالب نکاتی، توضیحات بیشتر بیان می‌شود.
نظام علّی و معلولی جهان و نقش‌محوری اختیار انسان
دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم، بر پایه قوانین ثابت، منظم و قابل‌پیش‌بینی اداره می‌شود. این نظم شگفت‌انگیز، شرط لازم و اساسی برای زندگی عقلانی، برنامه‌ریزی و پیشرفت علمی بشر است. خداوند درمان بیماری‌ها را نیز در گرو بهره‌گیری از همین اسباب مقرر کرده است؛ هم اسباب مادی مانند دارو، پزشکی، رعایت بهداشت و هم اسباب غیرمادی و معنوی مانند دعا، صدقه و توکل. اراده الهی بر این تعلق‌گرفته که امور عالم، از طریق این علل و اسباب انجام پذیرد، نه با دخالت مستقیم و مداوم که نظم جهان را بر هم زند. 
از سوی دیگر، بسیاری از بیماری‌ها نتیجه مستقیم یا غیرمستقیمِ سوءاختیار و انتخاب‌های نادرست فرد یا دیگران است. قرآن کریم به این حقیقت اشاره می‌فرماید: «و هر مصیبتی به شما رسد، به سبب دستاورد خود شماست...» (1) 
این آیه به روشنی به رابطه علیت بین اعمال انسان و برخی از مصائب اشاره دارد. این اعمال می‌توانند شامل بی‌مبالاتی‌های بهداشتی، تغذیه ناسالم، آلودگی‌های محیط زیست، استرس‌های ناشی از سبک زندگی غلط و حتی گناهانی باشد که طبق روایات، باعث سلب عافیت می‌شوند. (2) 
اگر خداوند پیوسته و یکباره، نتایج اعمال انسان را تغییر دهد یا قوانین طبیعت را دگرگون کند، اساس مسئولیت‌پذیری، اختیار و تکامل معنوی انسان نابود می‌شود و جهان به مکانی غیرقابل پیش‌بینی تبدیل می‌گردد.
کنشگریِ انسان در تحقق عدالت و خیرات
خداوند مهربان‌تر و دلسوزتر از هر پدر و مادری است (3) و از سرنوشت بندگانش غافل نمی‌ماند. با این حال، به جای آنکه مستقیماً در زندگی آنان مداخله کند، نظم و نظام جهان و اختیار انسان را محور تدبیر خود قرار داده و مردم را به مراقبت و دلسوزی نسبت به یکدیگر فراخوانده است(4). هر عمل نیکو، هرچند محصول اختیار انسان است، وامدار لطف خداست که حیات، توان و فرصت انجام خیرات را به او بخشیده است. بنابراین، هنگامی که پزشکی با تمام توان بیمار را درمان می‌کند،‌پرستاری با مهر پرستاری می‌کند، پژوهشگری دارویی تازه می‌یابد، ثروتمندی هزینه درمان را می‌پردازد، یا فردی با دلجویی امید را در دل بیمار زنده می‌کند، همه جلوه‌هایی از رحمت الهی بر زمینند.
وظیفه ما در برابر رنج دیگران، صرفاً دعا یا انتظار معجزه نیست؛ بلکه باید با همدلی، عملگرایی و به‌کارگیری تمام توان خود، در کاهش درد و رنج انسان‌ها بکوشیم. این تلاش انسانی، بخشی از سنت و نظام حمایت الهی است که در قالب همکاری و همیاری بشر تحقق می‌یابد. در همین مسیر، اکتشافات علمی، پیشرفت فناوری‌های پزشکی، شکل‌گیری نهادهای درمانی و وجدان اخلاقی کمک به دیگران شکوفا می‌شوند. همه این جلوه‌ها، تجلی تدبیر و رحمت خداوندند، زیرا او خواسته است بندگانش نه موجوداتی منفعل، بلکه شریکان فعال در تحقق خیر و رحمت در جهان باشند.(5)
حکمت برتر و نگاه کل‌نگر الهی
خداوند متعال بر پایه علم بی‌پایان و حکمت فراگیر خود، مصالح کلی‌تر نظام هستی و سعادت نهائی بندگان را در نظر می‌گیرد. این نگاه، «کل‌نگر» است و در برابر نگاه محدود و جزئی‌نگر انسان قرار دارد. از همین رو، بسیاری از رنج‌ها و سختی‌های زندگی، در ظاهر تلخ‌اند اما در باطن می‌توانند مقدمه خیر و کمال باشند. قرآن کریم می‌فرماید: «و به شما جز اندکی از علم داده نشده است.» (6) و در آیه‌ای دیگر یادآور می‌شود: «و چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آنکه خیر شما در آن است و چه بسا چیزی را دوست بدارید، حال آنکه شرّ شما در آن است و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.»(7) 
این آیات بیانگر آن است که داوری ما درباره خیر و شر، همیشه مطابق با حقیقت نیست. همان‌گونه که واکسن دردناک برای کودک، در نگاه او رنج‌آور اما در واقع مایه سلامت است، بسیاری از مصائب نیز از مصادیق «رحمت عقلانی» خداوندند که بر اساس مصلحتی ژرف‌تر سامان یافته‌اند.
در متون اسلامی آمده است که بیماری و سختی، اگر با صبر و معرفت همراه باشد، عامل پالایش روح و پاک‌شدن گناهان است. پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) فرمودند: «ما من مسلم یصیبه أذی من مرض إلا حط الله عزوجلّ به عنه خطایاه کما تحطّ عن هذه الشجره ورق‌ها؛ هیچ مسلمانی نیست که به بیماری یا رنجی دچار شود، مگر آنکه خداوند به سبب آن، گناهانش را می‌ریزد، همان‌گونه که درخت برگ‌هایش را می‌ریزد.» (8) امام علی‌(ع)نیز فرمودند: « إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِیَاءِ دَرَجَهٌ وَ لِلْأَوْلِیَاءِ کَرَامَهٌ؛ بلا برای ستمگر ادب [و تنبیه]، برای مؤمن امتحان، برای پیامبران درجه و برای اولیای خدا کرامت است.»(9) این رنج‌ها چون کوره‌ای‌اند که ناخالصی‌های روح را می‌زدایند و انسان را برای قرب الهی آماده می‌سازند.
از منظر قرآن، جهان ترکیبی از خوشی و ناخوشی است تا بستر رشد و آزمون انسان فراهم شود. (10) در این عرصه، بیماری و سختی زمینه ظهور ایمان، صبر، توکل و شکر را پدید می‌آورد. 
امام علی‌(ع)می‌فرماید: « فی تَقلُّبِ الأحْوالِ عُلِمَ جواهِرُ الرِّجالِ...؛ در دگرگونی احوال و پیچ ‌و خم زندگی، گوهر و ذات واقعی مردان آشکار می‌شود.»(11) رنج، انسان را از غفلت بیدار می‌کند، ارزش نعمت‌ها را به او می‌فهماند و زمینه بازگشتش به خدا را فراهم می‌سازد.
بدین ترتیب، نعمت و بلا اموری مطلق نیستند؛ بلکه ارزش آنها به نوع نگاه و واکنش انسان بستگی دارد. چه ‌بسا ثروتی که به طغیان انجامد و چه‌بسا فقری که با صبر و شکر، موجب تعالی شود. امام علی‌(ع)هشدار می‌دهد: « فَلَا تَعْتَبِرُوا الرِّضَی وَ السُّخْطَ بِالْمَالِ وَ الْوَلَدِ جَهْلًا بِمَوَاقِعِ الْفِتْنَهِ وَ الِاخْتِبَارِ فِی مَوْضِعِ الْغِنَی وَ الِاقْتِدَار؛ خشنودی و خشم خدا را با مال و فرزند قضاوت نکنید، زیرا اینها محل آزمون در موقعیت توانگری و قدرتند.» (12) در نتیجه، حکمت الهی اقتضا دارد که هر پدیده‌ای بسته به ظرفیت و ایمان انسان، هم وسیله آزمایش باشد و هم نردبان رشد و کمال.
نتیجه:
در جمع‌بندی می‌توان گفت رنج و بیماری در نظام الهی نه نشانه‌ بی‌رحمی یا سکوت بی‌دلیل خداوند، بلکه جلوه‌ای از سنت‌های پایدار و حکیمانه‌ او در عالم است. خداوند جهان را بر پایه‌ قانون، اختیار و مسئولیت انسان سامان داده است؛ ازاین‌رو، مداخله‌ مستقیم و مداوم در همه‌ رخدادها با هدف آفرینش و مسیر رشد بشر ناسازگار است.
خداوند با ایجاد نظام علّی و بخشیدن توان شناخت، احساس و اراده به انسان، زمینه‌ رفع رنج و تحقق خیر را از درون همین نظام فراهم کرده است. او خواسته است انسان‌ها در فراز و فرود زندگی، صبور و همدل باشند و با همیاری در کاستن دردها، مسیر کمال روحی خود را بپیمایند. بنابراین، رنج، نشانه‌ غیبت یا بی‌خیالی خدا نیست، بلکه فراخوانی است به مسئولیت‌پذیری و تعاون انسان‌ها؛ زیرا خداوند حضور خود را از طریق عقل، اراده و رحمتِ بندگانش آشکار می‌سازد، نه لزوما با مداخله‌ مستقیم در به هم زدن جریان طبیعی جهان. 
بنابراین، اگر درک درستی از اراده الهی در آفرینش انسان و قرار دادن او در دنیا داشته باشیم، تلقی ما از سلامتی و بیماری متفاوت می‌شود و واکنش بهتری نسبت به رنج‌ها خواهیم داشت.
پی‌نوشت‌ها:
1-شوری، آیه ۳۰.
2-«...إِنَّ عَمَلَ السَّیِّئِ أَسْرَعُ فِی صَاحِبِهِ مِنَ السِّکِّینِ فِی اللَّحْم»؛ برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تصحیح جلال‌الدین محدث، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1371ق، ج1، ص 115
3-پیامبر(ص) فرمود: « وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ اللَّهُ أَرْحَمُ بِعِبَادِهِ مِنَ الْوَالِدَهِ الْمُشْفِقَهِ عَلَى وَلَدِهَا»؛ طبرسی، علی بن حسن، مشکاه الانوار‌، نجف، مکتبه الحیدریه، 1385ق، ص 118.
4-« مَنْ لَمْ یَهْتَمَّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ »؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق، ج 2، ص 164.
5-مائده، آیه 2.
6-اسراء، آیه ۸۵.
7-بقره، آیه ۲۱۶.
8-دیلمی، شیرویه بن شهردار، فردوس الاخبار، بیروت، دارالکتب العربی، 1407ق، ج4، ص 321. 
9-مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق، ج64، ص 235.
10-ملک، آیه ۲.
11-کلینی، الکافی، ج8، ص 23.
12-سید رضی، نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نشر دار الأسوه للطباعه و النشر، بیروت، 1415ق، ص291.
مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی