فلسفه احکام از دیدگاه حضرت فاطمه(س)
(پرسش و پاسخ)
پرسش:حضرت فاطمه(س) در خطبه فدکیه معروف خود چه فلسفه‌هایی را برای احکام نورانی اسلام بیان فرمودند؟
پاسخ:اعتبار سند خطبه
حضرت فاطمه(س) با جمعی از زنان بنی‌هاشم به مسجد پیامبر(ص) آمد تا در برابر توده‌های مسلمان و سران مهاجر و انصار گفتنی‌هایی را بگوید و اتمام حجت کند. او بی‌اعتنا به جوسازی خاصی که شده بود و به بهانه غصب فدک خطبه بسیار ارزشمندی ایراد فرمود که بسیاری از حقایق در آن افشا شد. این خطبه به لحاظ سندی از خطبه‌های مشهوری است که علمای بزرگ شیعه و سنی با سلسله سندهای بسیار آن را نقل کردهاند و برخلاف آنچه بعضی خیال کردهاند هرگز خبر واحد نیست و در منابع معتبر از آن یاد شده است. در اینجا بخشی از خطبه حضرت فاطمه(س) که به فلسفه احکام پرداخته را به نحو اجمال مطرح می‌کنیم.
احکام تابع مصالح و مفاسد واقعی است
دانشمندان و متکلمان اسلامی در اینکه آیا احکام الهی اعم از واجبات و محرمات، براساس مصالح و مفاسد موجود در آنها مقرر شده یا نه با هم اختلاف دارند. مثلا واجب شدن نماز و حرام شدن مشروبات الکلی آیا بنا بر مصلحتی که در نماز و یا مفسده‌ای که در مشروبات الکلی است می‌باشد یا نه؟ امامیه و معتزله می‌گویند: احکام بی‌شک براساس مصلحت و مفسده واقعی استوار است، اگرچه عقل‌های متعارف بشری نتوانند آن مصلحت و مفسده واقعی را درک کنند. در مقابل اشاعره مخالفت نموده و معتقدند: ذات احدیت شایستگی آن مقام را دارد که به هرچه بخواهد امر کند و از هرچه که مشیتش به آن تعلق نگرفته نهی نماید و مصلحت و مفسده در خود امر به فعل و یا نهی است و خود فعل فاقد هرگونه مصلحت یا مفسده‌ای می‌باشد.
فلسفه احکام
1- نماز وسیله پاکی از کبر است
«والصلاه تنزیهاً لکم عن الکبر» نماز را وسیله پاک‌شدن از کبر قرار داد. (شرح نهج‌البلاغه ابن‌الحدید، ج 16، ص 210) امام علی(ع) در خطبه قاصعه (192) نه‌فقط غرض از نماز، بلکه غرض از تمام عبادات بدنی و مالی را رهایی از کبر معرفی می‌کند، زیرا ریشه تمام صفات و منشأ همه محرومیت‌ها از نیل به کمال واقعی انسان، صفت تکبر است. مراد از تکبر آن نیست که انسان در راه رفتن و نشستن طوری رفتار نماید که خود را ممتاز از دیگران نشان دهد، بلکه تکبر همان روح خودبینی و طغیان درونی انسان در برابر فرمان خدا است که خدای متعال مخالفان مکتب وحی را «مستکبر» معرفی می‌نماید.
2- زکات وسیله تزکیه و وسعت روزی است
«والزکوه تزکیه للنفس و نماء فی‌الرزق» خدا زکات را وسیله پاکی روح آدمی (از پلیدی‌ها و وابستگی‌های مادی) وسبب ازدیاد وسعت روزی قرار داد. (همان) زکات در اصطلاح قرآن به هرگونه انفاقی که در راه خدا باشد، اعم از واجب و مستحب اطلاق شده است. در آیه 55 سوره مائده «و یوتون الزکوه و هم راکعون» مفسران مصداق آیه را بخشیدن انگشتر در حال رکوع توسط علی(ع) ذکر کردهاند. آری زکات در قرآن‌کریم در ردیف نماز قرار داده شده و خداوند آن را سبب تزکیه نفس و فزونی روزی معرفی فرموده است. این معنا الهام گرفته از این آیه شریفه است که می‌فرماید: «و سیجنّبها الاتقی* الذی یوتی ماله یتزکی» به زودی باتقواترین مردم از آتش کنار خواهد بود کسی که مالش را در راه خدا می‌دهد و با این عمل طهارت نفس را حاصل می‌کند.(اللیل-17و18)
3- روزه باعث تثبیت اخلاص می‌شود
«و الصوم تثبیتاً للاخلاص» خدای متعال روزه را سبب استحکام اخلاص انسان قرار داد.(همان) روزه در شرع مقدس اسلام عبارت است از پرهیز از خوردن و آشامیدن و مفطرات دیگر به قصد قربت. اخلاص نیز انجام عمل فقط برای اجرای امر خداوند متعال است. راز اینکه حضرت روزه را تثبیت‌کننده اخلاص معرفی فرموده با وجود اینکه هریک از واجبات دیگر اگر با شرایط به‌جا آورده شود موجب استحکام اخلاص است، این است که در روزه، انسان خود را آماده می‌کند که از آنچه که خداوند نهی فرموده، امساک کند و فقط خداوند از آن آگاه است، برخلاف سایر عبادات که غالب آنها در معرض دید مردم قرار دارند.
4- حج برای استواری دین است
«والحج تشدیداً للدین» خدای متعال حج را برای استواری دین قرار داد.(همان) حج به معنای قصد و در اصطلاح شرع عبارت است از اعمال مخصوصی که در امکنه و مشاعر خاص در مکه و مدینه انجام می‌گیرد. این عبادت از بزرگ‌ترین عبادت‌های دین مقدس اسلام و دارای ابعاد فردی و اجتماعی و سیاسی و فرهنگی است تا در هر سال مسلمانان از نقاط مختلف جهان در محل نزول وحی گرد هم آمده و کنگره بزرگی را تشکیل داده تا از مصالح مسلمانان پاسداری کنند و مستقیماً بر مصالح و منافع خودشان نظارت نمایند، که از آیات 27 و 28 سوره حج الهام گرفته شده است.
5- عدالت موجب برابری قلب‌ها می‌شود
«والعدل تنسیقا للقلوب» خدای متعال عدل و دادگستری را سبب برابری قلب‌ها قرار داده است.(شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج 16، ص 210) این جمله و دو جمله بعد مکمل یکدیگرند و به دو رکن عظیم اختلافات جوامع بشری اشاره دارند. ریشه اختلافات در جوامع انسانی بر محور دو موضوع دور می‌زند: 1- نابرابری در توزیع ثروت و موهبت‌های الهی که برای عموم بشر آفریده شده و باید همه از آن به صورت عادلانه بهره‌مند شوند، که این فراز به آن اشاره دارد. 2- اختلاف در عقاید و عدم اقناع در جواب که فراز بعدی به آن اشاره دارد: «و طاعتنا نظاما للامه» اگر این دو مسئله اساسی در جامعه حل شود، اتحاد و یکپارچگی به وجود آمده و جامعه رشد و تکامل واقعی خود را ادامه خواهد داد.
6- اطاعت از امامت سبب وحدت جامعه و دوری از تفرقه است
«و طاعتنا نظاما للامه و امامتنا امانه من الفرقه» خدای متعال اطاعت از ما را، سبب شکل‌گیری نظام امت اسلامی و امامت و رهبری ما را سبب ایمنی از تفرقه و پراکندگی قرار داد.(همان) نظام امت، وحدت و یکپارچگی جامعه در پرتو اطاعت از امامت آن جامعه محقق می‌شود. هر جامعه‌ای باید مرجعیت و قطب فکری و رهبری داشته باشد تا تمام افکار را به خود جذب و خلأ موجود را از این ناحیه برطرف کند، در این صورت زمینه‌ای برای تشتت و اختلافات فکری باقی نمی‌ماند.
7- جهاد مایه عزت اسلام است
«والجهاد عزا للاسلام» پیکار با دشمنان اسلام را مایه عزت و سربلندی اسلام قرار داد. (همان) جهاد از حیث لغوی یعنی پیکار، اما در اصطلاح عبارت است از بذل نفس و جان و مال برای اعتلای کلمه اسلام در برابر کفار و معاندین و برپا داشتن شعائر و آموزه‌های وحیانی، امام علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: به راستی خدا جهاد را واجب فرمود و آن را بزرگ داشت، و جهاد را یار و یاور خود قرار داد. به خدا سوگند دین و دنیا اصلاح نمی‌پذیرد مگر با جهاد. (وسایل‌الشیعه، ج 11، ص 9، ح 15) آری مسامحه و نادیده گرفتن این فریضه بزرگ موجب شده کشورهای اسلامی و مسلمانان جهان مورد هجوم و تاخت و تاز دشمنان اسلام و استعمارگران و استکبار جهانی و صهیونیست‌های نژادپرست قرار گیرند!
8- صبر موجب اجر و پاداش ویژه مؤمنین است
«والصبر معونه علی استیجاب الاجر» خداوند صبر و استقامت را کمک برای استحقاق اجر و پاداش (مؤمنین) قرار داد.(همان) خداوند می‌فرماید: اگر صبر و استقامت شما همراه با تقوا باشد هرگز کید دشمنان به شما ضرری نمی‌رساند. (آل عمران- 120) امام علی(ع) در توصیف حال مؤمنان امت‌های گذشته می‌فرماید: مؤمنان از طرف فرعون‌های زمان خود در کمال سختی بودند و با نداشتن وسیله، خدای متعال در اثر صبر و استقامت آنان را نجات داد. (نهج‌البلاغه- خطبه 192) صبر و استقامت به طور کلی در سه عرصه خود را نشان می‌دهد: 1- عرصه طاعت و بندگی خدا 2- عرصه مصیبت‌ها و حوادث ناگوار 3- عرصه معصیت و زمینه‌های گناه که خدای متعال در قرآن وعده داده که اگر در این سه عرصه صبر و استقامت داشته باشیم، اجر و پاداش آن در روز قیامت بدون حساب است. (زمر- 10)
9- تشریع امر به معروف برای مصلحت عمومی است
«والامر بالمعروف مصلحه للعامه» امر به معروف را برای مصلحت عمومی قرار داد. (همان) با اینکه نهی از منکر در مصلحت اجتماع مؤثر و بلکه در بازداشتن جامعه از منکرات تقریبا اساس برای معروف است، از این رو فقط به امر به معروف اکتفا نموده ولی هر دو قرین هم می‌باشند. ریشه و عامل بسیاری از فضایل اخلاقی در افراد، رواج فضیلت و ارج نهادن جامعه به آن می‌باشد و کسب آن موجب آبرو و وجهه‌دار شدن در اجتماع است، پس نقش محیط و تلقی اجتماع در ایجاد انگیزه و واداشتن به خوبی‌ها و بازداشتن از منکرات بسیار مهم است، و بالعکس در محیطی که فساد جو غالب و رایج باشد، قضیه به عکس جواب خواهد داد و فضیلت‌ها مایه عقب‌ماندگی تلقی شده و به حساب زبونی و عقب‌افتادگی گذارده، می‌شود و رذایل و پستی‌ها به اسم زرنگی و جلو بودن و امروزی رفتار کردن و... ترقی و پیشرفت معرفی می‌شود. بر این اساس باید خوبی‌ها را در اجتماع با امر به معروف رواج داد تا جو غالب جامعه به طرف اصلاح برود.
10- احسان به والدین سپر خشم خدا است
«و بر الوالدین وقایه من السخط» خداوند متعال فرمانبرداری و اطاعت از پدر و مادر را سبب ایمنی از غضب و خشم خویش قرار داد. (شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج 16، ص 210)
اطاعت و فرمانبرداری از والدین را «برّ» می‌گویند، چنانکه در مدح یحیی ابن زکریا خداوند می‌فرماید: «و برّاً بوالدیه» یحیی نسبت به پدر و مادر خود فرمانبردار بود.(مریم- 14) امام سجاد(ع) در دعای 24 صحیفه سجادیه از ذات اقدس الهی چنین درخواست می‌کند: «بارالها! مرا آن‌چنان قرار ده که از والدینم مانند پادشاه ستمکار بترسم و در عین حال مانند مادر بر آن دو مهربان باشم، و اطاعت مرا از آنان آن‌چنان قرار بده که از خواب بر چشمان خواب‌آلوده لذیذتر و از شربت آبی بر تشنه‌کام گواراتر باشد، تا خواسته آنان را برخواسته خود و رضای آنان را بر رضای خود مقدم دارم و نیکی آنان را بزرگ شمارم، اگرچه اندک باشد و نیکی خود را قلیل بنمایانم اگرچه بزرگ باشد.»
11- صله‌رحم باعث تکثیر نسل می‌شود
«و صله الارحام منماهًْ للعدد» خداوند متعال پیوند با خویشاوندان را سبب تکثیر نسل قرار داد.(همان) مراد از «رحم» کسی است که در عرف آن را خویشاوند حساب نمایند، خواه محرم باشد یا نه و لازم نیست که خویشاوند نزدیک باشد، زیرا در جایی که شرعا عنوان معین نشده، مرجع عرف است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «خود را از غضب خدای متعال که همدیگر را در کارهای مهم به او سوگند می‌دهید نگهداری نموده و نیز از گسستن و قطع از ارحام خودداری کنید.» (نساء- 1) پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «صله‌رحم را با خویشان خود به جا آورید هرچند با سلام کردن باشد.» (تحف‌العقول، ص 57)
12- قصاص برای جلوگیری از خون‌ریزی است
«القصاص حقنا من الدم» خدای متعال قصاص را برای جلوگیری از خون‌ریزی مقرر فرمود.(همان) قصاص از قوه عاقله فرمان می‌گیرد نه از قوه غضبیه، و عقل برای استقرار نظم و امنیت در جامعه و برطرف ساختن شرایط هرج و مرج اجتماع و حفظ احترام جان افراد و... حکم قصاص را صادر می‌نماید. برخلاف خیانت و جنایت که از قوه غضبیه فرمان می‌گیرد و برای فرو نشاندن آتش خشم و غضب عمل می‌کند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «در قصاص برای صاحبان خرد حیات مخصوصی است.» (بقره- 179) لذا اسلام بنابر حکمت و مصالح اجتماعی قصاص را تشریع نموده و برای نیل به هدف عالی انسانیت برای اولیای دم باب عفو و بخشش را هم باز گذاشته، از طرفی قصاص را حقی غیرقابل گذشت قرار داده، از طرف دیگر اولیای دم را میان یکی از این سه حق مخیر کرده است:
1- حق قصاص 2- صلح کردن به دیه 3- عفو بدون خون‌بها
13- وفای به نذر زمینه مغفرت الهی است
«والوفاء بالنذر تعریضا للمغفره» خدای متعال، وفا به نذر را زمینه‌ای برای مغفرت خود قرار داد.(همان)
نذر عبارت است از کار ثوابی که شخص مکلف برعهده خود واجب می‌سازد. مانند اینکه بگوید: برای خدا بر ذمه من مثلا دو رکعت نماز مستحبی بخوانم یا فلان عمل خیری را انجام دهم در صورت شفای بیماری، در سوره انسان آیه 7 خداوند می‌فرماید: «ویوفون بالنذر» که به اتفاق مفسرین مراد امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) می‌باشد که به نذر خود وفا می‌کنند. این آیه در مقام مدح است و دلیل بر این است که وفای به نذر باید جایگاه و موقعیت والایی داشته باشد تا خدای متعال اولیای خود را به آن عمل تمجید و تجلیل نماید.
بنابراین نذر پیمانی است که شخص میان خود و خدا می‌بندد و استقامت در پیمان و اجرای آن علاوه بر مدح عقلی، شرعا نیز ممدوح است و زمینه مغفرت و غفران الهی را به ارمغان می‌آورد.
14- پر دادن پیمانهها برای جلوگیری از کم‌فروشی
«و توفیه المکاییل و الموازین تغییرا للبخس» خدای متعال پر دادن پیمانهها و ترازوها را برای دگرگونی(جلوگیری) کم‌فروشی قرار داد.(شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج 16، ص 210) بخس، کم گذاردن حقوق اشخاص است. این جمله الهام گرفته از این آیه شریفه است که می‌فرماید: «پیمانهها و ترازوها را نیک ادا کنید و از اموال مردم چیزی نکاهید.» (هود- 85) زیرا تقلب، غش و خیانت در معاملات و داد و ستد، اساس اطمینان و اعتماد عمومی در جامعه را که بزرگ‌ترین پشتوانه اقتصادی ملت‌ها است متزلزل می‌کند و ضایعات جبران‌ناپذیری بر جامعه وارد می‌کند.
15- حرمت شرب خمر برای جلوگیری از پلیدی است
«والنهی عن شرب الخمر تنزیها من الرجس» خدای متعال نهی از شرب خمر را برای پاکی از پلیدی قرار داد.(همان) این فراز خطبه حضرت به استناد این آیه شریفه است که می‌فرماید: «ای اهل ایمان! جز این نیست که همه مایعات مست‌کننده و قمار و بت‌هایی که(برای پرستش) نصب شده و پاره چوب‌هایی که به آن تفأل زده می‌شود، پلید و از کارهای شیطان است، پس از آنها دوری کنید تا رستگار شوید* مسلما شیطان می‌خواهد با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه اندازد و از یاد خدا و نماز بازتان دارد. آیا شما(از این امور با همه خطرات و زیان‌هایی که دارد) خودداری خواهید کرد؟»(مائده- آیات 90-91) مراد از رجس پلیدی معنوی است و ضررهای روحی و جسمی مشروبات الکلی در تمام مجامع علمی به اثبات رسیده است. در این آیه شراب و قمار همردیف انصاب(بت‌هایی که شکل مخصوصی نداشتند و تنها قطعه سنگی بودند) ذکر شده است و نشان می‌دهد خطر شراب و قمار به قدری زیاد است که در ردیف بت‌‌پرستی قرار گرفته، به همین دلیل در روایتی از پیامبر(ص) می‌خوانیم: «شارب الخمر کعابد الوثن» شرابخوار همانند بت‌پرست است.(تفسیرالبرهان، سیدهاشم بحرانی، ذیل آیه 90 سوره مائده)
16- اجتناب از قذف مانع لعن الهی است
«و اجتناب القذف حجابا من اللعنه» خدای متعال دوری جستن از نسبت زنا(به زن عفیفه) را حجاب و مانعی از لعنت دنیا و آخرت قرار داد.(همان) قذف عبارت است از تهمت زنا یا لواط به کسی زدن به شرط آنکه بالفظ صریح باشد و تهمت زننده معنای لفظ را بداند و با آگاهی بگوید. حد قذف حق‌الناس است و کسی که مورد تهمت واقع می‌شود باید آن را از حاکم شرع مطالبه نماید. این فراز حضرت از آیه 23 سوره نور الهام گرفته شده که می‌فرماید: «به راستی افرادی که زن‌های عفیف و غافل از معصیت و باایمان را به زنا متهم می‌کنند در دنیا و آخرت مورد لعنت واقع شده و برای آنان عذابی دردناک است.» شاید انگیزه این شدت تهدید دو جهت باشد: 1- وجاهت و حیثیت شخص آبرودار حائز بالاترین درجه اهمیت است 2- در اسلام به کانون خانواده که زمینه رشد انسان‌ها است توجه خاص شده و باید محیط خانواده گرم و سرشار از حسن اعتماد باشد.
17- ترک دزدی موجب عزت نفس و پاکدامنی است
«و ترک السرقه ایجابا للعفه» خدای متعال ترک دزدی را برای عفت و پاکدامنی نفس انسان قرار داد. (همان) خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «دست‌های دزد، زن یا مرد را قطع نمایید تا کیفر آنچه را که با عمل خود به دست آوردند ببینند و عقوبت الهی را بچشند، چه اینکه خدا قادر و حکیم است.»(مائده- 38) آری دستی که واجد امانت و عفت شده عزیز است و ارزش بسیار بالایی دارد، اما وقتی که خیانت کرد، دیگر عزت و ارزشی ندارد چرا که از حدود الهی تجاوز کرده است.
18- اجتناب از خوردن اموال یتیمان برای پرهیز از ظلم
«والتنزّه عن اکل اموال الایتام و الاستئثار بغیئهم اجاره من الظلم» دوری جستن از خوردن اموال یتیمان و اختصاص غنائم به خود آنان برای مصون بودن از ظلم به آنان (همان) خوردن مال یتیم هرچند یکی از مهم‌ترین اقسام ظلم و بیدادگری ویژگی خاصی دارد، زیرا یتیم از خود و مالش توان دفاعی ندارد. نزد هر فردی که فطرت اصلی خود را از دست نداده و مسخ نشده ظلم به چنین فردی محکوم است. روی همین اساس خدای متعال از عاقبت وخیم این ظلم بیم داده و می‌فرماید: «به راستی کسانی که اموال یتیمان را می‌خورند، شکم‌هایشان را از آتش دورخ پر می‌کنند و به زودی گرفتار شعله‌های دوزخ خواهند شد.»(نساء- 10)
پرسش:حضرت فاطمه(س) در خطبه فدکیه معروف خود، چه فلسفه‌هایی را برای احکام نورانی اسلام بیان فرموده‌اند؟
19- عدالت حاکمان موجب انس و محبت مردم می‌شود
«و عدل الحکام ایناساً للرعیه» عدالت در کارگزاران و حاکمان موجب انس و محبت می‌شود. (شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج16، ص210) این فراز از جمله پربارترین سخنان آن حضرت و مربوط به آیین مملکت‌داری است. فرق اساسی بین حکومت اسلامی و حکومت‌های دیگر در جهان این است که در حکومت‌های دیگر آنچه مطرح است فقط رضایت و خواسته و تمایلات اکثریت جامعه مطرح است و دیگر کاری با ملاک‌های عقلانی و وحیانی و مصالح آنان ندارند، در حالی که در حکومت اسلامی علاوه بر رضایتمندی مردم که رکن حکومت به حساب می‌آید تطابق خواسته‌ها و تمایلات مردم با ملاک‌های عقلانی و وحیانی و مصالح آنان یکی از اولویت‌های حکومت و وجه تمایز آن به حساب می‌آید. در قرآن کریم خواست اکثریت جامعه بدون این دو شاخصه عقلانی و وحیانی تمجید نشده و صرف اکثریت ملاک حقانیت به حساب نمی‌آید بلکه به شدت محکوم شده است. خداوند در سوره فرقان آیه 44 می‌فرماید: «(ای پیامبر!) آیا گمان داری اکثریت آنان گوش شنوا دارند و دارای عقل هستند؟ نه اینان مانند چهارپایانند بلکه گمراه‌تر از آنان می‌باشند.» امام علی(ع) در نامه 53 نهج‌البلاغه خطاب به مالک اشتر نخعی می‌فرماید: «کاری که باید از مهم‌ترین کارهای تو باشد، میانه‌روی در حق و همگانی بودن عدالت است که موجب رضایت عموم مردم است... ستون دین و اجتماع مسلمانان و افراد آماده در مقابل دشمنان، فقط عامه مردم و اکثریت آنان می‌باشد. بدین جهت باید با آنان همراه بوده و میل و رغبت تو با آنان باشد.
20- اخلاص برای خدا علت حرام بودن شرک است
«و حرّم‌الله الشرک اخلاصا بالربوبیه» خداوند متعال شرک بر خود را حرام کرد تا اینکه در ایمان به ربوبیت خدا اخلاص حاصل شود.(همان) این فراز پایانی حضرت اشاره به این آیه شریفه قرآنی دارد که خداوند می‌فرماید: «یا بنی لاتشرک بالله ان الشرک لظلم عظیم» ای فرزندم! برای خدا شریک قرار نده، زیرا به درستی که شرک ستم بزرگی است. (لقمان- 31) آری خداوند شرک را در تمام ابعادش حرام کرد تا اعتقاد به ربوبیت خالص شود. مراد از اخلاص، در واقع خالص کردن دین است به‌گونه‌ای که شائبه‌ای از غیر خدا در آن نباشد، و اینچنین توحیدی ثمربخش و ضامن سعادت و رستگاری انسان در دنیا و آخرت می‌باشد.
نتیجه‌گیری از بیان فلسفه احکام
«فاتقوا الله حق تقاته، و لاتموتن الا و انتم مسلمون، واطیعوا الله فیما امرکم به و نهاکم عنه،فانه انما یخشی الله من عباده العلماء» از خدا پروا داشته باشید، پروایی شایسته مقام الهی و اجل شما نرسد مگر اینکه مسلمان باشید. خدا را در آنچه امر و نهی فرموده اطاعت کنید، چه اینکه از بندگان خدا، فقط دانشمندان هستند که از ساحت قدس الهی بیمناکند. (همان) حضرت در جمع‌بندی و نتیجه‌گیری پایانی می‌فرماید: حال که فلسفه تشریع احکام الهی را در موضوعات مختلف مانند: نماز، روزه، زکات، حج، جهاد، امر به معروف، صله‌رحم، قصاص، حرمت شرب خمر، دزدی و اجتناب از خوردن اموال یتیمان و عدالت در حکمرانی را شنیدید، پس حق تقوا و خداترسی را به‌جا آورید و سعی کنید اجل شما را درک نکند مگر اینکه در راه اسلام باشید، و خدا را در آنچه امرکرده و یا نهی فرموده فرمان برید، زیرا حق تقوا را به‌جا آوردن میسر نیست مگر با فرمانبرداری از همه احکام در همه موضوعات وگرنه ایمان به بعضی از کتاب و کفر ورزیدن به بعضی دیگر نتیجه‌ای جز رسوایی و خواری در زندگی دنیا و آخرت ندارد.(بقره- 58)