شبهه: دلیل شهادت امام جواد‌(ع) چه بوده؟ اینکه گفته شده همسر اول ایشان به دلیل حسادت و عصبانیت از ازدواج دوم ایشان امام را به شهادت رساند درست است؟
پاسخ: محمد بن علی بن موسی‌(ع)، مشهور به جواد و تقی (۱۹۵-۲۲۰ ق)، نهمین امام شیعیان دوازده امامی است. ایشان در دوران حکومت «معْتصِم عباسی» در شهر بغداد به شهادت رسیدند. 
منابع تاریخی زمان شهادت ایشان را پایان ماه ذی‌القعده دانسته‌اند و سن ایشان را هنگام وفات حدود ۲۵ سال نوشته‌اند. دوره امامت ایشان دوران حساسی بود و فضای سیاسی به سمت خفقان و کنترل ائمه متمرکز شده بود. مأمون برای مهار نفوذ و محبوبیت امام، دخترش ‌ام الفضل را به عقد ایشان درآورد تا از طریق ازدواجی ظاهراً سیاسی، رفت وآمد و رفتار امام را زیر نظر بگیرد. بااین حال، در زمان معتصم، دشمنی‌ها شدت یافت و توطئه‌هایی برای از بین بردن امام جواد‌(ع) شکل گرفت. 
 علت شهادت امام جواد(ع)
در منابع تاریخی و روایی، سه گزارش اصلی و متفاوت درباره علت و عامل شهادت امام جواد‌(ع) نقل شده است. با این حال همگی در این نکته مشترکند که امام جواد با توطئه درباریان و زهر به شهادت رسیدند.
گزارش اول:‌ ام‌الفضل، همسر امام
 در کتاب «اثبات الوصیّه» مسعودی آمده است: پس از درگذشت مأمون و روی کار آمدن «معْتصِم»، امام جواد‌(ع) را از مدینه به بغداد فراخواندند. در آنجا معتصم و «جعفر بن مأمون» (برادر ‌ام‌الفضل) نقشه‌ای برای به قتل رساندن امام طراحی کردند. جعفر که می‌دانست خواهرش ‌ام‌الفضل به خاطر علاقه امام به مادر امام‌هادی‌(ع) و نداشتن فرزند، رابطه خوبی با امام ندارد، به او پیشنهاد کرد امام را مسموم کند. ‌ام‌الفضل که از علاقه امام به یکی از همسرانش ـ کنیزانش و مادر امام ‌هادی ـ ناراحت بود، وسوسه برادر را پذیرفت. او در انگور رازقی که می‌دانست امام آن را دوست دارد، زهر کشنده‌ای ریخت و پس از خوردن آن، امام بشدت بیمار شده و پس از مدت کوتاهی به شهادت رسید.(1) 
گزارش دوم: معتصم عباسی با تحریک قاضی بغداد
 در تفسیر عیّاشی ذیل آیه شریفه «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُمَا» (مائده: ۳۸) آمده که روزی در مجلس معتصم، مسئله فقهیِ محل قطع دست دزد مطرح شد. فقهای دربار هر یک نظری دادند، اما امام جواد‌(ع) نظری متفاوت و دقیق بیان کردند. معتصم سخن امام را پذیرفت و دستور داد طبق نظر ایشان عمل شود. این موضوع خشم و حسادت ابن ابی داوود، قاضی بغداد را برانگیخت. او پس از چند روز نزد خلیفه رفت و گفت: «ای خلیفه! شایسته نیست که تو نظر کسی را برگزینی که نیمی از مسلمانان او را امام معصوم می‌دانند و تو را غاصب حق او»، معتصم با شنیدن این سخن متوجه خطر جایگاه علمی و محبوبیت امام شد و تصمیم به حذف ایشان گرفت. در پی این مشورت، وزیر خلیفه‌،امام را به بهانه مهمانی دعوت کرد و زهر در غذای ایشان ریخت. امام پس از تناول طعام، آثار زهر را احساس کردند و فرمودند: «خروج من از این خانه به نفع توست تا ماندن در آن.» همان شب امام بشدت بیمار شدند و در اندک زمانی به شهادت رسیدند.(2) 
گزارش سوم: غلامی به نام اُشناس
 در کتاب «مناقب آل ابی‌طالب» ابن شهرآشوب نقل شده است که معتصم پس از ورود امام جواد‌(ع) به بغداد ظاهراً با احترام با ایشان رفتار می‌کرد، اما در نهان نقشه قتل را طراحی کرده بود. او غلام خود به نام اُشناس را فراخواند و جامی از شربت پرتقالی مسموم برای امام فرستاد. اُشناس گفت که همین شربت را خلیفه و گروهی از بزرگان نوشیده‌اند تا اعتماد امام را جلب کند. امام با علم به نیت آنان، شربت را نوشیدند و ساعتی بعد نشانه‌های مسمومیت آشکار شد.(3) 
نقش حسادت ‌ام‌الفضل
 با توجه سه گزارش متفاوت، شهادت امام جواد‌(ع) حاصل همدستی چند عامل بوده است. چنان‌که علامه جعفر مرتضی عاملی می‌گوید: «ممکن است معتصم در یک روز چند بار به مسموم ساختن امام اقدام کرده باشد تا از موفقیت نقشه خود اطمینان یابد.» (4) پس با این وجود: 
اولاً: نمی‌توان ادعا کرد که ‌ام الفضل به تنهائی علت اصلی شهادت باشد، بلکه بخشی از برنامه سیاسی دربار بوده است که به دستور دیگران در قتل امام‌(ع) نقش‌آفرینی کرده است؛ بنابراین اگر حسادتی هم بوده است از جانب شخص عامل بوده است نه دستوردهنده؛ 
ثانیاً: در گزارش عیاشی و ابن شهرآشوب اصلاً اشاره‌ای به حسادت نشده، ولی در گزارش مسعودی عبارتی آمده که ممکن است از آن حسادت برداشت شود: «لأنّه وقف على انحرافها عنه و غیرتها علیه لتفضیله أم أبی الحسن ابنه علیها مع شدّه محبتها له و لأنّها لم ترزق منه ولدا.» به خاطر اینکه (برادرش) می‌دانست امّ‌الفضل به جهت اینکه امام جواد مادر امام على النقى را از او بیشتر می‌خواهد با آن حضرت میانه خوبى ندارد. 
در این رابطه باید دانست که محبت بیشتر نسبت به یکی از زنان با مفهوم بی‌عدالتی متفاوت است و مسلماً امام در حق زنانشان به عدالت رفتار می‌کردند؛ اما ممکن است از ‌ام فضل رفتاری سر زده باشد که سبب ناراحتی و بی‌مهری امام شود. 
نتیجه:
با بررسی گزارش‌های تاریخی، شهادت امام جواد‌(ع) نتیجه ترکیبی از انگیزه‌های سیاسی و حسادت‌های درباری بوده است؛ خصوصاً معتصم که از نفوذ علمی و محبوبیت اجتماعی امام در میان مردم بیم داشت. از این رو ‌ام‌الفضل یا نزدیکان درباری او، با تحریک جعفر بن مأمون یا قاضی بغداد این عمل را مرتکب شدند؛ بنابراین، نمی‌توان گفت امام تنها به دلیل حسادت همسرشان به شهادت رسیدند. 
پی نوشت‌ها:
1. مسعودی، على بن حسین، إثبات الوصیه للإمام على بن أبى طالب‌، قم، انتشارات انصاریان‏، چاپ سوم ‏، 1426 ق‏، ص ۲۲۷. 
2. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، محقق رسولى محلاتى، سید‌هاشم‏، تهران، المطبعه العلمیه، چاپ اول، 1380 ق‏، ج ۱، صص 319-۳۲۰. 
3. مازندرانی، ابن شهرآشوب، المناقب‌، قم، علامه، 1379 ق، ج ۴، ص ۳۸۴. 
4. عاملی، جعفر مرتضی، زندگانی سیاسی امام جواد، ترجمه سید محمد حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی‌، بی‌تا، ص128. 
سید کاظم فلاح‌زاده