عذاب قبر، سختی‌ها و فشارهای پس از مرگ است که در عالم برزخ بر انسان وارد می‌شود. فشار قبر یکی از حقایقی است که در روایات ذکر شده است. برخی از اعمال باعث فشار قبر می‌شود و برخی از اعمال فشار قبر را از بین می‌برد یا کاهش می‌دهد. در این پژوهش به مواردی که براساس روایات باعث فشار قبر می‌شوند اشاره می‌کنیم
عوامل ایجاد فشار قبر
مسئله «فشار قبر» در احادیث فراوانى آمده است. ابوبصیر روایت می‌کند:  از امام صادق سؤال کردم: «أَیُفْلِتُ‏ مِنْ ضَغْطَهِ الْقَبْرِ أَحَدٌ قَالَ فَقَالَ نَعُوذُ بِاللهِ مِنْهَا مَا أَقَلَّ مَنْ‏ یُفْلِتُ‏ مِنْ ضَغْطَهِ الْقَبْر»؛ آیا کسی از فشار قبر رها می‌شود؟ آن حضرت فرمودند: به خدا پناه می‌برم از آن، چقدر کم هستند افرادی که از فشار قبر رهایی یابند. (1) در برخی از دعاها از عذاب و فشار قبر به خداوند پناه می‌بریم: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضِیقِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضَغْطَهِ القبر»؛ (2)  آنچه در روایات به‌عنوان اسباب و عوامل عذاب و فشار قبر ذکر شده است عبارتند از:
1. سخن‌چینی
پیامبر خدا (صلی‌الله علیه و آله) فرمود: «احْذَرِ الْغِیبَهَ وَ النَّمِیمَهَ فَإِنَّ الْغِیبَهَ تُفَطِّرُ وَ النَّمِیمَهَ تُوجِبُ عَذَابَ الْقَبْر»؛ از غیبت و سخن‌چینى حذر کنید؛ زیرا غیبت روزه را می‌شکند (اجر آن را از بین می‌برد) و سخن‌چینى موجب عذاب قبر مى‌شود. (3)
2. دوری نجستن از بول
‏امام علی(ع) فرمود: «عَذَابُ‏ الْقَبْرِ یَکُونُ مِنَ النَّمِیمَهِ وَ الْبَوْلِ»؛ عذاب قبر از سخن‌چینی و [پرهیز نکردن از ترشّحات] ادرار است. (4) از امام صادق‌(ع)نقل‌شده: «إِنَّ جُلَّ عَذَابِ‏ الْقَبْرِ فِی الْبَوْلِ»؛ بیشتر عامل عذاب قبر (دوری نجستن از نجاست) بول است. (5)
3. بداخلاقی با خانواده
براى پیامبر خدا خبر آوردند که سعد بن مُعاذ درگذشت. حضرت و اصحابش برخاستند [و به خانه سعد رفتند]. جنازه سعد برداشته شد. پیامبر دستور داد او را غسل دادند و چون او را حنوط و کفن کردند و در تابوتش نهادند و به راه افتادند، پیامبر خدا در پى آن، حرکت کرد و گاه سمت راست تابوت و گاهى سمت چپ آن را مى‌گرفت تا به قبرش رساندند. حضرت جنازه سعد را پایین نهاد و او را در گورش گذاشت و اطراف لَحَد را با خشت، محکم کرد و در این هنگام می‌فرمود: «یک سنگ به من بده... کمى گِل به من بده» و با آنها فاصله میان خشت‌ها را [باظرافت] می‌گرفت. کار که تمام شد و پیامبر بر روى قبر، خاک ریخت و آن را هموار کرد، فرمود: «من می‌دانم که او بزودی می‌پوسد و پوسیدگى به سراغش می‌آید؛ امّا خداوند متعال، بنده‌اى را دوست دارد که هرگاه کارى انجام می‌دهد، محکم‌کارى کند. چون پیامبر خاکش را هموار کرد، مادر سعد، از گوشه‌اى صدا زد: بهشت، گوارایت باد! پیامبر خدا فرمود: «آرام باش، اى امّ سعد! از طرف پروردگارت، چنین با قاطعیت سخن مگوى. سعد، همین حالا دچار فشار [قبر] شد.» پیامبر بازگشت و مردم نیز برگشتند. گفتند: اى پیامبر خدا! ما شاهد بودیم که شما با سعد، چنان عمل کردید که با هیچ‌کس نکرده‌اید. بدون عبا و با پاى برهنه دنبال جنازه‌اش حرکت کردید! حضرت فرمود: «فرشتگان، پابرهنه و بدون عبا بودند. من هم به آنها تأسّى کردم.» گفتند: گاه سمت راست تابوت را مى‌گرفتید و زمانى سمت چپ آن را! فرمود: «دستم در دست جبرئیل بود و هر جا را که او می‌گرفت، من هم می‌گرفتم.» گفتند: دستور فرمودى و او را غسل دادند و بر جنازه‌اش نماز خواندى و خودت او را در گور نهادى؛ ولى سپس فرمودى که: سعد، دچار فشار [قبر] شد. فرمود: «نَعَمْ إِنَّهُ کَانَ فِی خُلُقِهِ مَعَ أَهْلِهِ سُوء»؛ آرى؛ او با خانواده‌اش بداخلاق بود. (6)
4. دوری کردن از همسر
امام علی‌(ع) فرمود: «عَذَابُ‏ الْقَبْرِ یَکُونُ مِنَ... وَ عَزَبِ الرَّجُلِ عَنْ أَهْلِهِ‏؛ عذاب قبر در اثر کناره گرفتن (بدون دلیل و قهر کردن) مرد از همسرش است.» (7)  همخوابی نکردن با زن و به خواسته طبیعی او توجه نکردن موجب عذاب و فشار قبر می‌شود.
5. کفران نعمت
امام صادق علیه‌السلام از پدرانش از رسول‌الله صلی‌الله علیه و آله:‏ «ضَغْطَهُ الْقَبْرِ لِلْمُؤْمِنِ کَفَّارَهٌ لِمَا کَانَ مِنْهُ مِنْ تَضْیِیعِ النِّعَمِ‏»؛ فشار قبر براى مؤمن، کفّاره ضایع کردن نعمت‌ها از ناحیه او است. (8)
6. کمک نکردن به مؤمن
از امام صادق‌(ع) نقل‌شده: «مَنْ أَتَاهُ أَخُوهُ فِی حَاجَهٍ یَقْدِرُ عَلَى قَضَائِهَا فَلَمْ یَقْضِهَا لَهُ سَلَّطَ اللهُ‏ عَلَیْهِ‏ شُجَاعاً یَنْهَشُ إِبْهَامَهُ فِی قَبْرِهِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ مَغْفُوراً لَهُ أَوْ مُعَذَّباً؛ اگر مؤمنی توانایی برآوردن حاجت مؤمنی را داشته باشد و برنیاورد خداوند در قبر بر او مار عظیمی را که شجاع نام دارد مسلط می‌کند تا پیوسته انگشتان او را بگزد.» (9)
7. نماز بدون وضو و بی‌اعتنایی به  ضعفا
امام صادق‌(ع) می‌فرماید: مردی از مردان خدا را در قبرش می‌نشانند و به او می‌گویند ما صد تازیانه به تو می‌زنیم‌، می‌گوید من طاقت ندارم پس کم کردند تا رسیدند به یک تازیانه. او می‌گوید به چه سبب مرا می‌زنید؟ می‌گویند به سبب آنکه روزی بدون وضو نماز خواندی و بر ضعیفی گذشتی و او را یاری نکردی؛ پس او را یک تازیانه از عذاب خدا زدند که قبرش مملو از آتش شد. (10)
8. سبک شمردن نماز
از حضرت فاطمه‌(س) نقل‌شده که از پدرش رسول خدا‌(ص) پرسید: مردان و زنانى که نماز را سبک می‌شمردند چه سزایی دارند؟ آن حضرت فرمودند: هر مرد و زنی که نمازش را سبک شمارد، خداوند او را به پانزده‏ مصیبت گرفتار می‌کند: شش چیز در سراى دنیا، سه چیز هنگام مرگ، سه چیز در قبر و سه چیز در قیامت هنگام بیرون آمدن از قبر... «وَ أَمَّا اللَّوَاتِی تُصِیبُهُ فِی قَبْرِهِ فَأَوَّلُهُنَّ یُوَکِّلُ اللَّهُ بِهِ مَلَکاً یُزْعِجُهُ فِی قَبْرِهِ وَ الثَّانِیَهُ یُضَیَّقُ عَلَیْهِ قَبْرُهُ وَ الثَّالِثَهُ تَکُونُ الظُّلْمَهُ فِی قَبْرِهِ؛ مصیبت‌هایى که در قبر گرفتارشان می‌شود:  الف) خداوند فرشته‌ای را بر او می‌گمارد تا او را در قبرش همواره پریشان نگه دارد. ب) گورش را بر او تنگ می‌گرداند. ج) قبرش تاریک می‌شود.» (11)
9. غیبت
پیامبر اکرم فرمود: «إِنَ‏ عَذَابَ‏ الْقَبْرِ مِنَ النَّمِیمَهِ وَ الْغِیبَهِ وَ الْکَذِب؛ همانا عذاب قبر، به خاطر سخن‌چینی و غیبت و دروغگویی است.» (12)  
در پایان یادآور می‌شویم که اگرچه عذاب قبر بسیار رنج‌آور و سخت است، ولی همین فشار و عذاب قبر، کفاره گناه مؤمنان است تا در قیامت و هنگام رسیدگی به اعمال، از گناهان آنان کاسته شده باشد.
نتیجه:
عنوان «فشار قبر» در احادیث فراوانى تأکید شده است. از برخی روایات استفاده می‌شود که «فشار قبر» براى همه انسان‌ها وجود دارد، منتهى در بعضى انسان‌ها شدید است تا کیفر اعمالشان شود و در بعضى ملایم‌تر است تا به‌منزله کفّاره گناهان و جبران کوتاهی‌هایشان باشد. طبق برخی روایات برخی گناهان سبب فشار قبر می‌شوند.
پی‌نوشت‌ها:
1. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، ج‏3، ص 236، دارالکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.   2. همان، ج‏2، ص 526. 3. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول‌، ص 14، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1404 ق؛ ابن‌بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، ص 309، کتابفروشی داورى، قم، چاپ اول، 1385 ش.   4. ابن‌بابویه، علل الشرائع، ص 309.   5. برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج‏1، ص 78، دارالکتب الإسلامیه، قم، چاپ دوم، 1371 ش.   6 و 7 و 8. ابن‌بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، صص 309 و 310، کتابفروشی داورى، قم، چاپ اول، 1385 ش.   9. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، ج‏2، ص 194، دارالکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.   10. ابن‌بابویه، محمد بن على، ثواب الأعمال و‌، ص 224، دارالشریف الرضی للنشر، قم، چاپ دوم، 1406 ق. 11. ابن طاووس، على بن موسى، فلاح السائل‌، ص 22، بوستان کتاب، قم، چاپ اول، 1406 ق.   12. شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار،ص 147، مطبعه حیدریه، نجف، چاپ اول، بی‌تا.
مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی