محسن حسینی نهوجی
  صبح روز 18دی، نگارنده به اتفاق چند تن از دوستان، در معیّت آقای سید یحیی صفوی که پس از اخذ لیسانس و فراغت از دوره نظام وظیفه در تیپ 55 هوا برد، برای فراگرفتن مبانی اسلام به قم آمده بود، عازم پل آهنچی شدیم. در لحظات اوّلیه دوستان زیادی دیده می‌شدند، امّا به سرعت، امواج خروشان جمعیّتی که از هرطرف به راهپیمایان می‌پیوستند، هویت فردی افراد را محو کرد و هویّت واحدی را پدید آورد. حرکت جمعیت انبوه از محورهای مختلف شهر، مأموران و عوامل رژیم را تجزیه نموده، ارتباط آنها را درچند نقطه قطع و توانائی برای برخورد با اقیانوس جمعیّت را از آنان سلب کرده بود. دژخیمان که پیش‌بینی می‌کردند چنانچه این جمعیت متلاشی و پراکنده نشود، سرانجام خطرناکی را برای آنان رقم خواهد زد، در صدد ایجاد شکاف و تجزیه مردم برآمدند. هنگام توقّف جمعیت در بیت آیت‌الله گلپایگانی، دژخیمان نیروهای پراکنده خود را بازیافته، با سازماندهی مجدّد در چند نقطه مناسب مستقر شدند و هنگام حرکت به سمت منزل شریعتمداری، با ترفندهای مختلفی شرایطی را ایجادکردندکه در خیابان اصلی بین دسته‌های جمعیت فاصله زیادی به وجود آید. بدین منظور رئیس ‌ساواک و شهربانی با معاونان‌شان، مزدوران را به هجوم به دسته‌های پراکنده و وادارکردن آنان به فرار و پخش کردن جمعیت در مسیرهای جداگانه تشویق می‌کردند. در خیابان چهار مردان، مزدوری با گریدر به سمت جمعیت حمله کرد وگروهی از مأموران نیز از سمت دیگری به مردم هجوم آوردند. امّا پس از مدّتی به هر صورتی بود، جمعیت از راه‌ها وکوچه پس کوچه‌ها خود را به منزل شریعتمداری رسانده بودند. وی به گفته افراد بیتش درخانه نبوده است. خدا می‌داند که آیا او طبق نقشه ساواک برای متفرّق شدن جمعیت، از پیوستن به جمع خودداری ورزیده بود یا دلیل دیگری داشت؟ نگارنده در بیت وی حضور نداشتم. بنا بر نقل دوستانم؛ مردم تأکید کرده بودند تا زمانی که آقا را ملاقات نکنیم بیت را ترک نخواهیم کرد. بالاخره شریعتمداری با بیش از یک ساعت تأخیر در میان جمع حضور یافته بود. تأخیر او باعث شده بود جدا‌شدگان و جاماندگان، به جمعیت حاضر در منزل وی بپیوندند و دوباره جمعیت متراکم به سمت حسینیّه آیت‌الله نجفی مرعشی به حرکت در آید. پس از نماز مغرب و عشا همچون شب قبل تظاهرات با شعارهای خمینی خمینی خدا نگهدار تو  برگزار شد.
شهر قیام لحظات سرنوشت‌ساز شگفتی را سپری می‌کرد. از یک سو به‌زعم مدرّسین عالی‌رتبه و فضلاءِ محترم حوزه، طبق توافق جلسه شب گذشته آنان، در روز 19دی، باید اوضاع به حالت عادی بازگشته، شور و هیجان تدریس و تحصیل و مباحثه، حوزه را فرا می‌گرفت و از سوی دیگر نسل برکشیده ازگهواره‌های 15 خرداد، از بازگشت اوضاع به حالت عادی و پایان یافتن فضای اعتراض ناخشنود و با اضطراب در صدد یافتن راهی برای تداوم راهپیمائی بودند. مزدوران ساواک نیز، پس از یک شبانه‌روز آکنده از وحشت و هراس و خستگی، دلخوش بودند که در غروب 18 دی، ماجرا پایان خواهد یافت و به استراحت خواهند پرداخت. امّا ناگهان دست خدا درآستین دیگری به حرکت درآمد و پدیده‌های شگفت سرنوشت‌ساز را رقم زد. در شرایطی که به تصوّر هیچ یک از طرفین ماجرا خطور نیافته بود، دست نامرئی «‌مِن حَیثُ لایَحتَسِب» به کلّی اوضاع را دگرگون ساخت و این بار بازاریان شجاع قم که اسباب اجرای اراده برترگشته بودند؛ با انتشار اطلاعیه‌ای اعلام کردند در اعتراض به چاپ مقاله موهن، فردا بازار و مغازه‌ها را تعطیل و برای عرض تسلیت در بیت مراجع تجمع می‌نمایند. چنانچه این امر رخ نداده بود، وقایع، روند دیگری داشت و به قول آن طلبه ساده‌لوح همه چیز به خوبی و خوشی تمام می‌شد و خونی بر زمین جاری نمی‌گشت. حادثه 19دی و اربعین شهدای قم در29 بهمن تبریز و شهادت‌ها و اربعین‌های بعدی که به پیروزی انقلاب اسلامی منتهی شد چه روندی داشت و وضع کنونی ما چگونه بود؟ فاعتبروا یا اولی الابصار!
روز 19 دی شریعتمداری از ساعت 8 صبح، درس خود را در شبستان سمت آرامگاه آیت‌الله بروجردی در مسجد اعظم شروع کرده بود. صدها نفر از طلاّب با ورود به شبستان شروع به فرستادن صلوات کردند. شریعتمداری با گفتن اینکه ما نمی‌دانستیم امروز هم برنامه است درس را تعطیل کرد. سیل جمعیت از مسجد اعظم، مسجد امام حسن‌، مدرسه خان، مدرسه حقّانی و از سمت نیروگاه وکوچه‌های منتهی به پل آهنچی به سوی بیت مراجع به حرکت درآمد و لحظات مهمّ چرخش تاریخ ایران آغازیدن گرفت. مردم در بیوت آیات میرزا هاشم آملی، علاّمه طباطبائی، مکارم، وحیدخراسانی تجمع کرده به سخنرانی آیات گوش فرا دادند. تجمع بیت آیت‌الله نوری بی‌نظیر بود. از ساعت 3 بعد از ظهراتاق‌ها و حیاط گنجایش نداشت. در سراسر خیابان بیگدلی با بلندگوهائی که در معرض دید نبود سیستم صوتی مناسبی برقرار شده، تا خیابان صفائیه طول جمعیت امتداد یافته بود. دژخیمان که روز دوم با جمعیتی بسیار افزون‌تر از روز قبل مواجه شدند، کم‌کم به عمق حرکت و تأثیر امواج خروشان پیش‌بینی نشده آن پی برده، اطمینان یافتند چنانچه این ابتکار سیاسی در قم با عظمت تداوم یابد، علاوه ‌بر کشیدن خط بطلان بر ادّعای در اقلّیت بودن پیروان خمینی، وحدت و هماهنگی ایجاد شده بین مراجع و مردم با آیت‌الله خمینی، موجب تسرّی این ابتکار به سایر شهرها و تهران خواهد شد و در محرّم و صفر، تمامی نقاطی را که درآن پرچم سیّدالشهدا(ع) به اهتزاز در آمده، فراخواهدگرفت. شاه در سفر به آمریکا در جواب کارترکه گفته بود آیا نمی‌توان با استفاده از روش‌های دوستانه و ارتباط نزدیک تر، به جای روش‌های خشونت‌آمیز پلیسی، از شدّت تشنّجات کاست؟ پاسخ داده بود‌: ما ناچاریم برای مبارزه با نفوذکمونیزم در ایران سخت‌گیر باشیم... اینان در واقع اقلیّت بسیار اندکی را تشکیل می‌دهند و از پشتیبانی اکثریت گسترده و توده مردم ایران برخوردار نیستند.
 در صورت استمرار راهپیمائی و بازتاب گسترده خبر این حمایت فراگیر از امام خمینی، آیا شاه می‌توانست بازهم ادّعای جلوگیری از نفوذ کمونیزم را برای توجیه سرکوب مطرح نماید؟
آیا شاه می‌توانست به بهانه مبارزه با کمونیزم برای مراجع ایجاد محدودیت کند؟
بدیهی بود که حیثیّت و حاکمیّت شاه به پایان یافتن این حرکت بستگی دارد. دژخیمان موظّف گشته بودند به هر ترتیبی با یافتن بهانه‌ای به این بحران غافلگیر‌کننده پایان دهند. مقابله با آن جمعیت عظیم به سادگی امکان‌پذیر نبود. دژخیمان ناچار بودند حرکت راهپیمایان را در موضع دفاعی مناسبی مسدود نموده، با استقرار نیروهای مهاجم در مواضع تهاجمی و اجرای تاکتیک فریب‌، امواج خروشان جمعیت را تحت فشار، به ستونی باریک و آسیب‌پذیر در یک سمت خیابان تبدیل و با رسیدن جمعیت به نقطه‌ای که از همه طرف بر آن مشرف هستند، با سهولت راهپیمائی را سرکوب نمایند. چهار راه فاطمیه به عنوان مناسب‌ترین نقطه برای اجرای این تاکتیک انتخاب شده بود. از چهار طرف آن نیروها با‌ اشراف و دید تیر عالی قادر به هدف قرار دادن جمعیت بودند. مأموران سدکننده نیز با استقرار در چهارراه در لبه جلوئی صفوف جمعیت، با هدف قرار دادن بانک و به آشوب کشیدن حرکت مسالمت‌آمیز، راهپیمایان را به حمله به بانک و کلانتری متّهم نموده، با ادّعای پیشگیری از آشوب و اخلالگری، با کشتار و سرکوب خونین و ایجاد جو رعب و وحشت، به زعم خود همچون 15 خرداد به غائله پایان خواهند داد. در امتداد دیوارهای بلند مدرسه حجّتیه و دیوار مقابل، مردم هیچ جان‌پناهی نمی‌یافتند و جمعیت در حال فرار در خیابان حجّتیه و حاشیه رودخانه و جاده اصفهان در تیررس قرار داشتند و نقطه مناسبی برای ایجاد حمّام خون و جلو‌گیری از به هم پیوستن دوباره جمعیّت بود.
پس از خروج جمعیت از بیت آیت‌الله نوری، سیل خروشان و عظیم 19دی با سکوت مطلق به سمت بیت آیت‌الله مشکینی در حرکت بود که با رسیدن اولین نفرات به چهار راه فاطمیّه، مزدوری با بلندگوی دستی خطاب به جمعیت اظهار داشت: سد معبر حرام است‌. از پیاده‌رو سمت چپ خیابان حرکت کرده، متفرّق شوید. درحین تکرار این دستور ناگهان صدای عجیبی در فضا پیچید و پس از صدای عجیب و فرو ریختن شیشه بانک مجاورکلانتری، غرّش تفنگ و صفیرگلوله مسلسل‌های یوزی اسرائیلی فضای مقدّس و حریم حرم حضرت معصومه(س) و مرکز فقاهت تشیّع را پرکرد و خون صالحان و بندگان مؤمن خدا، مظلومانه بر آسفالت خیابان جاری و حماسه شگفت 19دی 56 قم، با هدایت یک اراده غیبی، این چنین بر چکاد بلند تاریخ حک شد.
 چنانکه حضرت امام خمینی فرمودند:
 «این رفراندوم سرتا سری در حقیقت خلع شاه از سلطنت غاصبانه جائرانه است. کارتر و دیگر غارتگران مخازن ملّت‌های مظلوم، باید بدانند محمدرضا خائن ویاغی و ناچار از سلطنت مخلوع است.» و سر انجام چنین شد.