اقتصاد و معیشت در قرآن و روایات-بخش نخست 

۱۳۹۹/۱۲/۱۳

علی قنبریان
اقتصاد و معیشت از مسائل بسیار مهم و حیاتی جوامع انسانی است. در منابع اسلامی (آیات و روایات) به مسئله اقتصاد بسیار پرداخته شده است. از مباحث مهم اقتصادی تولید،‌اشتغال، و حمایت از کالاهای داخلی است. اهمیت این سه مقوله تا آنجاست که مقام معظَّم رهبری، سال 1396 شمسی را «اقتصاد مقاومتی؛ تولید ـ‌اشتغال»، سال ۱۳۹7 شمسی را «حمایت از کالای ایرانی»، سال ۱۳۹۸ شمسی را «رونق تولید» و سال 1399 را «جهش تولید» نام‌گذاری کردند. در نوشتار حاضر درصدد آن هستیم که به اهمیت مسائل اقتصادی و معیشت مردم، آثار و فواید‌اشتغال و افزایش تولید داخلی و وظایف مسئولین و مردم در افزایش‌اشتغال و تولید داخل بپردازیم. در تمامی مباحث کوشیده‌ایم که از آیات و روایات و منظومه فکری رهبر معظم انقلاب به فراخور موضوع استفاده کنیم.
***
اهمیت مسائل اقتصادی در قرآن و روایات
برنامه‌های اسلام به سه دسته تقسیم می‌شود: عقاید، اخلاق، احکام. در احکامِ اسلامی مسائل اقتصادی وارد شده است مانند: خمس، زکات، صدقه. عمل به احکام مالی اسلام، زمینه‌ساز از بین رفتن فقر و شکاف طبقاتی در جامعه خواهد بود. در آموزه‌های قرآن، هرکسی باید حاصلِ دسترنج خود را بخورد و دست‌درازی و دست‌اندازی به اموال دیگران ممنوع شده است: «وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَینَكُمْ بِالْباطِلِ» «و اموال یكدیگر را به باطل (و ناحق) در میان خود نخورید.» (بقره ـ 188)
در آیات قرآن کریم و همچنین روایاتی که از معصومین(ع) به ‌دست ما رسیده است، اقتصاد و فروعات آن، با صراحت و یا کنایه مطرح شده است. به مواردی از آیات و روایات، ذیلاً ‌اشاره می‌شود:
الف) در سوره طه آیه 124 خداوند متعال به رابطه بین یاد خدا و اطاعت کردن از وی و اقتصاد و معیشت فردی‌اشاره می‌کند: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَهًْ ضَنْكاً» «و هر كس از یاد من روى‌گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت.» پس، اینکه رونق و شکوفایی اقتصادی و یا جمود و سکون آن را منحصر در سعی و تلاش و خلاقیت بدانیم، از نظر منطق قرآن، ‌اشتباه و نادرست است؛ بلکه طبق این آیه، یاد خدا و یا غفلت از وی، اثر تکوینی بر معیشت و اقتصاد دارد. بسیار دیده‌ایم، افراد رویگردانِ از معنویت را که شبانه‌روز سعی و تلاش می‌کنند، اما بهره بسیار ناچیزی از دنیا نصیبشان می‌شود.
ب) «أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا» «خدا بیع را حلال و ربا را حرام كرده است.» (بقره ـ 275) معامله از سوی شرع مقدس تجویز شده است زیرا به‌وسیله معامله، شهروندان نیازهای خویش را برطرف می‌کنند اما مواردی مانند احتکار و ربا حرام اعلام شده است. زیرا احتکار سبب کم‌یاب و یا حتی نایاب شدن مواد مصرفی مردم می‌شود و مال احتکار شده، چندبرابر افزایش می‌یابد. افزایش جنس، قدرت خرید را پایین آورده و به اقتصاد ضربه وارد می‌کند.
پ) «مَنْ ذَا الَّذی یقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیضاعِفَهُ» «كيست كه به خدا «قرض‌الحسنه‏اى» دهد، (و از اموالى كه خدا به او بخشيده، انفاق كند،) تا آن را براى او، چندين برابر كند؟» (حدید ـ 11 * بقره ـ 245)
خداوند متعال در این آیات و آیات دیگر، همواره انسان‌ها را به دستگیری از یکدیگر و قرض دادن، تشویق می‌کند. قرض دادن، سبب‌اشتغال‌زایی و تولید می‌شود زیرا شخص قرض‌گیرنده برای آنکه بتواند، قرض را پس دهد و برای خویش نیز منفعتی حاصل کند، چاره‌ای جز در رونق انداختن پول قرضی ندارد.
ت) «یؤاخِذُكُمْ بِما عَقَّدْتُمُ الْأَیمانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَهًِْ مَساكینَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلیكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْریرُ رَقَبَهًْ» «كفارۀ این‌گونه قسمها، اطعام ده نفر مستمند، از غذاهاى معمولى است كه به خانواده خود مى‏دهید یا لباس پوشاندن بر آن ده نفر و یا آزاد كردن یک برده.» (مائده ـ 89)
در قرآن برای برخی از گناهان کفاره قرار داده شده است. برخی از کفارات، سبب از بین بردن فقر در جامعه و زمینه‌ساز رشد و توسعه اقتصادی است مانند: کفاره شکستن قسم. بدیهی است که غذا دادن به ده فقیر و یا تهیه لباس و پوشاک ده نفر فقیر، فقر اجتماعی را در جامعه کم‌رنگ می‌کند.
ث) دو آیه ذیل موارد مصرف خمس و صدقه را معین می‌کند. بیشتر افرادی که ذکر شده‌اند (فقرا، مساكین، بدهكاران، واماندگان در راه، یتیمان)، کسانی هستند که نیاز مالی داشته و کمک به آنان سبب ساماندهی آنان برای کار و فعالیت و تلاش و کوشش است:
«إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكینِ وَ الْعامِلینَ عَلَیها وَ الْمُؤَلَّفَهًِْ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمینَ وَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبیل» «زكاتها مخصوص فقرا و مساكین و كاركنانى است كه براى (جمع آورى) آن زحمت مى‏كشند، و كسانى كه براى جلب محبّتشان اقدام مى‏شود، و براى (آزادى) بردگان، و (اداى دین) بدهكاران، و در راه (تقویت آیین) خدا، و واماندگان در راه.» (توبه ـ 60)
«وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَی‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسهًْ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیتامى‏ وَ الْمَساكینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ» «بدانید هرگونه غنیمتى به‌دست آورید، خمس آن براى خدا، و براى پیامبر، و براى ذى‌القربى و یتیمان و مسكینان و واماندگان در راه (از آنها) است.» (انفال ـ 41)
اقتصاد و معیشت مردم از منظر دانشمندان اسلامی
ما می‌توانیم آموزه‌های اسلامی را در حوزه مسائل اقتصادی به وضوح مشاهده‌نماییم. اساساً دین اسلام در حوزه‌های مختلف علوم انسانی مانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، مدیریت، اقتصاد و... معارفی را ارائه کرده است. مسائل اقتصادی مورد تأکید دانشمندان اسلام است. بزرگانی نظیر شهید صدر در کتاب «اقتصادنا» از این آموزه‌ها بهره برده‌اند. انقلاب اسلامی در ایران، سبب شد که عالمان دینی به مسائل اجتماعی و نیازهای جامعه و به‌ویژه مبحث اقتصاد بیش‌ازگذشته توجه نمایند.
شهید صدر در مورد اینکه اسلام لزوماً دارای مکتب اقتصادی است، به چند دلیل تمسک کرده است. در اینجا به آنها‌اشاره می‌شود:
الف) گستره قوانين و احكام شرعی.
ب) ضرورت هدايت دينی در زندگی اجتماعی.
پ) روايات: روايات متعددی از پيشوايان دينی وجود دارد كه جامعيت دين و حضور دين در قلمرو اجتماعی را بيان كرده‎اند.
ت) تجربه صدر اسلام: در حكومت دينی كه از سوی پيامبر اسلام، در صدر اسلام تحقق يافت، مردم در احكام اجتماعی به پيامبر مراجعه می‎كردند. در صدر اسلام، مسلمانان مشكلات ويژة اقتصادی داشتند، نظام اقتصادی اسلام كه توسط پيامبر، پياده شد، اين مشكلات را حل كرد. جامعه صدر اسلام بدون نظام اقتصادی نبود، زيرا جامعه بدون نظام اقتصادی متصور نيست. همه جوامع دارای قوانين مربوط به توليد و توزيع هستند. در نتيجه جامعه صدر اسلام، نظام اقتصادی را از بيانات، رفتار، و سلوک پيامبر كه در كارهای اجتماعی به‌عنوان رهبر امت انجام داد، برگرفت.
ث) انقلاب‌های اجتماعی انبيا.
ج) پيوند مسائل فردی و اجتماعی: تبيين كامل سلوک فردی بدون داشتن نگاهی اجتماعی، ناممكن است. از اين رو، دين نيز اگر بخواهد سلوک فردی انسان‌ها را به‌خوبی تنظيم كند، ناگزير است كه به جنبه اجتماعی زندگی آنان نيز بپردازد (سیدمحمدباقر صدر، اقتصادنا، ص169).
شهيد صدر با توجه به دلايل ياد شده، معتقد است كه دين تفسيری جامع را می‎طلبد و تفسير آخرت‎گرايانه، با حقيقت دينی ما سازگار نيست؛ لذا وی می‌نويسد:
اين نظر كه اسلام تنها جهت تنظيم حيات‌فردی برنامه دارد نه حيات اجتماعی، با محتويات منابع اسلامی سازگار نيست (سیدمحمدباقر صدر، اقتصادنا، ص170).
برخی بر این عقیده‌اند که اسلام اساساً دارای مکتب اقتصادی نیست و تنها به مسائل اخلاقی اهتمام دارد اما همان‌طور که از دستورات متعالی اسلام در زمینه‌های مختلف مانند احکام مربوط به معامله و خرید و فروش نمایان است، اسلام نه تنها دارای دستورات اقتصادی است بلکه در این زمینه خود دارای مکتبی پویا است.
شهید مطهری می‌فرماید: «در جامعه‌های كهن، همیشه یكی از دو چیز وجود داشت: یا آخرت‌گرایی و زندگی‌گریزی (رهبانیت) و یا زندگی‌گرایی و آخرت‌گریزی (تمدّن، توسعه). اسلام آخرت‌گرایی را در متن زندگی‌‌گرایی قرار داد. از نظر اسلام، راه آخرت، از متن زندگی و مسئولیت‌های زندگی دنیایی می‌ گذرد». (مرتضی مطهری، نظری به نظام اقتصادی اسلام، ص117)
در نظام اقتصاد اسلامی، تنها حل مشکلات اقتصادی، هدف نیست بلکه اقتصاد وسیله‌ای است برای رسیدن به اهداف عالیۀ جامعۀ اسلامی. جامعه‌ای که همۀ افراد آن خود را اعضای یک خانواده یعنی امت اسلامی بداند ولی در اقتصاد سرمایه‌داری، افزایش سود و انباشت سرمایه، هدف اصلی است. (دکتر مهدی رضوی، تفاوت‌های مبنایی نظام اقتصاد اسلامی با نظام اقتصادی سرمایه‌داری، ص20)
مسئله اقتصاد و معیشت مردم از مسائل مهم تمامی جوامع است. اقتصاد از دغدغه‌های اصلی جامعه‌شناسان و سیاستمداران بوده و جهت تحقق آسایش و رفاه مردم برنامه‌ریزی‌های بسیاری انجام می‌دهند. در دین اسلام به مسائل اقتصادی و معیشت فردی و اجتماعی افراد بسیار تأکید شده است تا آنجا که مبحثی با عنوان اقتصاد اسلامی مطرح شده است. شهید مطهری در مورد لازم بودن اقتصاد برای جوامع اسلامی می‌نویسد:
«اسلام می‌خواهد كه غیرمسلمان بر مسلمان تسلّط و نفوذ نداشته باشند. این هدف، هنگامی میسّر است كه ملّت مسلمان در اقتصاد نیازمند نباشد و دستش به طرف غیرمسلمان دراز نباشد؛ و الّا نیازمندی ملازم است با اسارت و بردگی؛ ولو آنکه اسم بردگی در كار نباشد. هر ملّتی كه از لحاظ اقتصاد دستش به طرف ملّت دیگر دراز باشد، اسیر و بردۀ اوست و اعتباری به تعارف‌های دیپلماسی معمولی نیست. اگر ملّتی كمک خواست و ملّتی دیگر به او كمک داد، خواه‌ناخواه اوّلی برده، و دومی آقاست. چقدر جهالت و حماقت است كه آدمی ارزش سلامت بنیۀ اقتصادی را درنیابد و نفهمد اقتصاد مستقل یكی از شرایط حیات ملّی است». (مرتضی مطهری، نظری به نظام اقتصادی اسلام، ص57)
از این رو صرف امکانات داشتن کافی نیست بلکه برای تبدیل این امکانات و ثروت به رزق نیاز به مدیریت اقتصادی است. امکانات در صورت هدایت صحیح می‌تواند رزق افراد زیادی را تأمین کند و در غیر این صورت ممکن است یا بیهوده به هدر رود یا با انباشتگی تبدیل به ذخایر بی‌مصرف گردد و عوارض ناشی از آن مانند حسادت، تکاثر، و... دامنگیر انسان شود؛ لذا همان‌گونه که شهید مطهری فرمودند باید جوامع اسلامی از نظر اقتصادی، استقلال پیدا کنند تا محتاج به اقتصادهای وارداتی غربی نباشند.
دغدغۀ رهبر معظم انقلاب آنچنان‌که در بیاناتشان در آغاز سال جدید 1396 مطرح کردند، اقتصاد است. ایشان فرمودند که «اقتصاد مسئلۀ اولویت‌دار کشور یعنی جزء مسائل مهم کشور است». (بیانات در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی در نخستین روز سال ۱۳۹۶ شمسی)
همچنین در جای دیگری‌اشاره کردند که «اقتصاد بدون اتحاد و پیوند عمومی ملت با نظام به‌دست نمی‌آید» یعنی باید یک ارتباط دوسویه میان مسئولین و مردم باشد و این دو باید با هم همکاری داشته باشند و مشکلات اقتصادی را مرتفع سازند. (همان)
اهمیت اقتصاد سبب شده است که رهبر معظم انقلاب در سنت نیکوی نامگذاری سال‌ها، چندین مرتبه «اقتصاد» را محور قرار داده‌اند و آسایش و ارتقاء سطح معیشتی و رفاه افراد جامعه مدّنظر ایشان بوده است.
پیام‌های رهبری به مناسبت آغاز سال جدید:
۱۳۷۳: تأکید بر «صرفه‌جویی»؛ ۱۳۷۴: تأکید بر «وجدان کاری، انضباط اجتماعی، انضباط اقتصادی»؛ ۱۳۷۵: تأکید بر «ضرورت پرهیز از اسراف و حفظ ثروت و منابع عمومی کشور»؛ ۱۳۷۷: تأکید بر «صرفه‌جویی و پرهیز از اسراف، قناعت و پایداری بر مواضع اسلامی و انقلابی»؛ ۱۳۸۰: سال «اقتدارملی و‌اشتغال‌آفرینی»؛ ۱۳۸۲: سال «خدمتگزاری»؛ ۱۳۸۸: «حرکت به سمت اصلاح الگوی مصرف». ۱۳۸۹: «همت مضاعف، کار مضاعف». ۱۳۹۰: «جهاد اقتصادی». به‌دلیل سال ابتدایی طرح هدفمندسازی یارانه‌ها در ایران و افزایش تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران در سال ۱۳۸۹، رهبر ایران فعالیت‌های اقتصادی را کافی ندانست و ضمن نام‌گذاری سال ۱۳۹۰ به‌عنوان جهاد اقتصادی، خواستار مجاهدت کلیه قشرها و نهادها در زمینۀ اقتصاد شدند. ۱۳۹۱: «تولید ملی و حمایت از کار و سرمایۀ ایرانی». ۱۳۹۲: «حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی». ۱۳۹۳: «اقتصاد و فرهنگ، با عزم ملی و مدیریت جهادی». ۱۳۹۵: «اقتصاد مقاومتی؛ اقدام و عمل». ۱۳۹۶: «اقتصاد مقاومتی؛ تولید ـ‌اشتغال». ۱۳۹7: «حمایت از کالای ایرانی». ۱۳۹8: «رونق تولید». (https://fa.wikipedia.org)
آثار و فواید‌اشتغال و افزایش تولید داخلی
از آنجا که از عوامل زیربنایی و اصلی در ارتقاءِ اقتصاد جوامع، اشتغال و تولید است. در این بخش به این دو مقوله می‌پردازیم.
در روایتی از پیامبر اسلام(ص) به کار و تلاش و اشتغال توصیه شده است:
عَنِ النَّبِی(ص) إِنَّ مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوباً لَا یكَفِّرُهَا صَلَاهًٌْ وَ لَا صَدَقَهًٌْ. قِیلَ یا رَسُولَ اللهِ(ص) فَمَا یكَفِّرُهَا؟ قَالَ الْهُمُومُ فِی طَلَبِ الْمَعِیشَهًِْ. (بحارالانوار، ج70، ص157)
رسول اكرم(ص) فرمودند: بعضى از گناهان را نماز و یا صدقه جبران نمی‌كند. گفته شد یا رسول‌الله! پس چه چیز كفاره آنها است؟ فرمودند: غم و اندوه در طلب معیشت.
مقصود آن است که هرکس به فکر به ‌دست آوردن روزی حلال باشد و سعی و تلاش در طلب معیشت کند. نتیجه چنین امری، اشتغال‌زایی و تولید است.‏
اشتغال و تولید در جامعه سبب آسایش و سهولت معیشت افراد جامعه است. تحقق مسئله اقتصاد مقاومتی در سطح زندگی مردم و مسئولان می‌تواند یکی از مهم‌ترین مشکلات جامعه یعنی مسئلۀ اشتغال و تولید را مترفع سازد. در موضوع تولید داخلی و همچنین اشتغال عمدتاً جوانان و به‌ویژه جوانان تحصیلکرده منظورِنظر است. تولید داخل سبب اشتغال می‌شود و اشتغال معلول تولید داخلی است. مقام معظم رهبری تولید داخل و اشتغال را در بحث اقتصاد مقاومتی مطرح کرده‌اند. از میان این دو، تولید داخل از اشتغال نیز مهم‌تر است چون تولید داخل علت است. اگر تولید داخل به‌وجود آید اشتغال هم ایجاد می شود و معضل بیکاری حل می‌شود.
رهبر معظَّم انقلاب درباره اقتصاد مقاومتی و اهمیّت تولید داخلی و اشتغال در ابتدای سال 1396 شمسی فرمودند:
«اقتصاد مقاومتی یک مجموعه است. این مجموعه اگر فقط در زیر نام اقتصاد مقاومتی مورد توجّه قرار بگیرد، ممکن است چندان منشأ اثر نباشد. من علاج را در این می‌بینم که این مجموعه را به نقاط مهم تقسیم کنیم و برای هر نقطۀ‌ کلیدی و مهمّی یک فصلی از زمان را قرار بدهیم، و از مسئولین و افراد شاخص و از آحاد مردم بخواهیم که همه‌ همّت خود را بر روی آن نقاط کلیدی متمرکز کنند. به نظر من علاج در این است که این نقطه کلیدی را امسال درست شناسایی کنیم. به اعتقاد من این نقطۀ کلیدی عبارت است از تولید، تولید داخلی و اشتغال و عمدتاً اشتغال جوانان. این‌ها آن نقاط کلیدی اصلی است. اگر ما توانستیم روی این دو نقطه متمرکز بشویم و کارها را بر این اساس برنامه‌ریزی و دسته‌بندی بکنیم، تصوّر این است که کار به‌میزان زیادی جلو خواهد رفت و موفّقیّت‌های چشمگیر و محسوسی پیش خواهد آمد». (پیام رهبری به مناسبت آغاز سال ۱۳۹۶ شمسی)
امیرمؤمنان علی(ع) درباره لزومِ اشتغال می‌فرمایند: «همچنان كه داشتن شغل محل تلاش و كوشش است، بیكاری محل فساد و تباهی و نابودی است». همچنین در رابطه با جوانی و اشتغال فرموده‌اند: «حالات و رفتارهای جاهلانۀ جوانی ناشی از بیكاری است. (عبدالواحد بن‌محمد تمیمى آمدى، غررالحكم، ص325)
همچنین امام کاظم(ع) می‌فرماید: «إِنَّ اللهَ تَعَالَى لَیبْغِضُ‏ الْعَبْدَ النَّوَّامَ‏ إِنَّ اللهَ تَعَالَى لَیبْغِضُ الْعَبْدَ الْفَارِغ‏» (محمدبن‌على ابن‌بابویه، ج3، ص169) خداوند بنده پُرخواب را مبغوض مى‌شمارد. خداوند انسان بى‌کار را دشمن مى‌دارد.
افزایش تولید داخلی فواید و برکات فردی و اجتماعی بسیاری دارد. از فواید آن می‌توان به دو نمونه زیر اشاره کرد:
الف) از بین رفتن ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی مانند: دزدی، اعتیاد، و خشونت؛
ب) پیشرفت‌های فردی و اجتماعی در زمینه علم، معنویت، مادیات، و... .
در ذیل به بررسی این دو فایده پرداخته می‌شود:
کاهش ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی
از فواید افزایش تولید داخل، کاهش ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی است. اگر چرخه تولید در دست جوانان و مردم ایران باشد، مشغول کار می‌شوند و خودشان را سرگرم می‌کنند، در نتیجه ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی مانند اعتیاد، دزدی، طلاق و... کاهش می‌یابد. در واقع بیکاری از مواردی است که سبب برخی ناهنجاری‌ها می‌شود.
کار و تلاش سبب کسب درآمد می‌شود. درآمد و بی‌نیازی از مردم، باعث عزت و سربلندی است. عزت، حالت روحی است که مانع بسیاری از رذائل و ناهنجاری‌ها است. به‌طور مثال کسی که احساس شرف و عزت می‌کند، هیچ‌گاه به مال دیگران دست‌درازی نکرده و دزدی نمی‌کند. معلى‌بن‌خنیس گوید امام صادق(ع) دریافتند كه من دیر به بازار می‌روم، فرمودند: «اغد الى‏ عزک»‏. اول روز به‌سوی سربلندی و عزت خود برو. (محمد محسن فیض كاشانى، ج17، ص126)
پیشرفت‌های فردی و اجتماعی
تولید داخل اشتغال‌ساز است. زمانی که بیکاری از بین رود، سطح زندگی مادی مردم بالا می‌رود و پیشرفت‌های فردی (علمی و معنوی) و اجتماعی (مانند صله رحم) به‌وجود می آید. زیرا یکی از عوامل پیشرفت، رفاه و آسایش است. کسی که به‌خاطر ضیق معیشتی، در طول روز مشغول کسب‌وکار است، دیگر وقتی برای تفکر، برنامه‌ریزی، و پیشرفت علمی، معنوی، و... ندارد و یا حداقل وقت کمتری دارد. وقتی مردم در رفاه باشند، وقت بیشتری دارند که بر تربیت فرزندان و جنبه های علمی و معنوی‌شان بگذارند. اگر مردم در رفاه نباشند وقت‌شان با پُر کردن کمبودهای اقتصادی می‌گذرد.
وظایف مسئولین و مردم
در افزایش اشتغال و تولید داخل
وظایف مسئولان
الف) کاهش نرخ سود بانکی:
از عملکردها در زمینۀ افزایش اشتغال و در نتیجه بالا رفتن تولید داخل، کاهش نرخ سودهای بانکی است. طبیعی است، در صورتی که سود ارائه‌شده از بانک‌ها زیاد باشد، افراد جامعه پس‌اندازهای خود را به بانک‌ها واگذار می‌کنند و به همان سودی که از بانک‌ها می‌گیرند، بسنده می‌کنند. بنابراین با کاهش سود بانکی، شهروندان به‌طور غیرمستقیم از طرف حکومت تشویق و تحریک می‌شوند که از نقدینگی خویش جهت اشتغال‌آفرینی و تولید استفاده کنند و از این رهگذر سودی به‌دست آورند. این در صورتی است که دولت برنامه‌ای برای پول‌های سپرده‌شده به بانک‌ها جهت تولید داخل و اشتغال‌آفرینی نداشته باشد. اگر دولت توانمند باشد و برنامه‌ریزی صحیح و اصولی انجام دهد، با ارتقاء سودهای بانکی، می‌تواند از سپرده‌گذاری‌ها برای اشتغال‌آفرینی در سطح کلان استفاده کند.
ب) فرهنگ انقلابی و مسئولان فعال و پرکار:
اموری مربوط به مسئولین در راستای تحقق منویات رهبری در ذیل مسئله اقتصاد مطرح است. مقام معظّم رهبری در برخی از سخنانشان به مواردی اشاره کرده‌اند که ناظر بر وظایف مسئولان نظام است. از جمله در آغازین روزهای سال 1396 شمسی در حرم رضوی فرمودند:
«اهمّیّت اقتصاد این است و البتّه بدون اتّحاد ملّی هم به‌دست نمی‌آید؛ بدون پیوند عمومی ملّت با نظام هم این خواسته‌ها به‌دست نمی‌آید؛ بدون فرهنگ انقلابی هم به‌دست نمی‌آید؛ بدون مسئولان شجاع و فعّال و پُرکار هم این خواسته‌ها تأمین نخواهد شد. همه این‌ها را لازم داریم و باید تأمین کنیم و می‌توانیم تأمین کنیم. [پس] یکی از مشکلات عمدۀ کنونی ما مسئله اقتصاد است». (بیانات مقام معظم رهبری در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی در نخستین روز سال ۱۳۹۶ شمسی)
پ) نظارت مسئولین و استمرار در حوزۀ تولید:
رهبر معظَّم انقلاب معتقدند باید راهکارهای مربوط به تولید داخل، عملیاتی شده و بر آنها نظارت شود تا عقیم نمانند و به نتیجه برسند. ایشان تولید داخل را یک کلیدواژه می‌دانند و معتقدند اگر تولید داخلی را رونق دهیم اشتغال به‌وجود می آید. به این معنا که اتاق فکری تشکیل شود و جلساتی برگزار شود تا طی آن به راهکارهای مناسب برسیم.
«آنچه بنده در مورد آینده به‌عنوان نقطۀ اولویّت‌‌دار و کلیدی به آن نگاه می‌کنم، عبارت است از تولید؛ تولید ملّی، تولید داخلی. توصیه بنده، خواستۀ بنده، مطالبه بنده، تکیه بر روی تولید داخلی است. تولید داخلی یک کلید‌واژه است. اینها را عرض می‌کنیم تا اوّلاً چون در محضر ملّت ایران این حرف‌ها دارد گفته می‌شود، مسئولین محترم به این توجّه کنند و روی آن تکیه کنند، ثانیاً افکار عمومی مردم هم در همین جهت مطالبه‌گر باشد؛ مطالبات مردم هدایت بشود به این سمتی که مورد توجّه و مورد تعرّضِ امروز ما است. من این‌جور احساس می‌کنم که اساس کار فعلاً برای این برهه از اقتصاد کشور، مسئله تولید ملّی و تولید داخلی است. این یک کلید‌واژه است، سرفصل‌های متعدّدی از این مسئله ناشی می‌شود. اگر ما توانستیم تولید داخلی را رونق بدهیم، اشتغال به‌وجود می‌آید و مشکل بیکاری - که یکی از مصیبت‌های امروز کشور ما بیکاری جوانان است و نرخ بیکاری، بالا است - برطرف خواهد شد یا کاهش پیدا خواهد کرد». (همان)
و در قسمتی دیگر از بیانات رهبری چنین آمده است:
«در هر کار خوبی، آنچه لازم است، نظارت و استمرار است. اگر چنانچه نظارت لازم و توجّه و دقّت لازم در ادامه کار انجام نگیرد، کار به سرانجام نمی‌رسد یا به سرانجامِ مطلوب نمی‌رسد... باید کاری کنیم که تدابیر مسئولان و سیاست‌های اجرائیِ مسئولان بتواند به نتایج نهایی برسد». (همان)
ت) ارتقای کیفیت و کاهش قیمت:
راهکار چهارم ارتقای کیفیت محصولات داخلی و کاهش قیمت آنها است. مسئولان، صنعت‌گران، و کارخانه‌داران با تشکیل اتاق بحث و بررسی و هم‌فکری، کیفیت تولیدات داخلی را ارتقا دهند و قیمت را برای مصرف‌کنندۀ داخلی کاهش دهند. اگر چنین شود مردم به تولیدات داخلی روی می آورند. نه‌تنها محصولات داخلی در ایران پُرفروش‌تر می‌شود بلکه می‌توان به دیگر نقاط جهان صادر کرد و از این طریق فروش کالای غیرنفتی به خارج از کشور افزایش می‌یابد. افزایشِ فروشِ تولیدِ داخل به معنای وسعت یافتن کارخانه‌ها و به‌روزشدن تجهیزات و در نتیجه کاهش بی‌کاری است.
ث) استفاده از تجربیات کارآفرینان و افراد موفّق:
راهکار پنجم، استفاده از تجربیات کارآفرینان است. ضرب‌المثل مشهوری است به این مضمون: «التجربهًْ اکبر برهان» تجربه برترین دلیل است. افرادی در جامعه هستند که با استفاده از استعداد ذاتی‌شان توان ایجاد شغل را دارند. مسئولان برای چنین افرادی وقت گذارند و روزمه کاری‌شان را بررسی کنند و از قدرت و ذوق و قریحۀ آنان در امر کارآفرینی بهره ببرند. همچنین افرادی در جامعه هستند که در حرفه و شغلی بسیار موفق بوده‌اند. می‌توان از تجربیات این افراد استفاده کرد و فاکتورهای موفقیت آنها را بررسی کرد.
ج) پژوهش‌های کاربردی:
راهکار بعدی انجام پژوهش‌های کاربردی برای ارتقا کارآفرینی و تولید داخل است. مراکز خصوصی و نیمه‌خصوصی، شهرداری، وزارت‌خانه‌ها، مراکز نظامی، و... با برنامه‌ریزی و انعقاد قرارداد، پژوهشِ پژوهشگران را در جهت منافع کشور هدایت کنند. می‌توانند و بایسته است که مقداری از سرمایه‌های مالی‌شان را به‌عنوان بودجه پژوهشی در نظر بگیرند و مقالات و پژوهش‌های مسئله‌محور و کاربردی طلب کنند. مبانی نظری تولید و اشتغال با پژوهش‌های کتابخانه‌ای و میدانی، کشف می‌شود.
چ) تقدم مصالح عمومی بر مصلحت شخصی:
راهکار دیگر، جلوگیری از انعقاد قراردادهایی است که در آن مصلحت شخصی افراد مطرح است. مصلحت اجتماعی بر مصلحت شخصی و فردی مقدم است. این یک اصل کلی برای پیشرفت جوامع است.
اگر بر فرض یک شرکت خارجی به یک شخص و مسئولی پیشنهاد دهد که با او قرارداد ببندد و از تولیدات‌شان استفاده کند و در ازای این قرارداد درصدی را به طرف قرارداد بدهند، شخص مسئول از نظر شرعی و عرفی و حتی قانونی، نبایست از پستی که در آن قرار گرفته است سوء‌استفاده کند و منافع خود را ترجیح دهد. بنابراین افراد باید مصالح شخصی خودشان را کنار بگذارند و تا جایی که امکان دارد، از قراردادهای داخلی استقبال کنند نه قراردادهای خارجی.