توصیه‌‌های کلیدی پیامبر اکرم(ص) به مهاجرین اهل صفّه (بخش چهارم و پایانی)
زیرک‌ترین مردم چه کسانی‌اند؟
قال رسول‌الله(ص):... بئس القوم قوم یقتلون الذین یامرون الناس بالقسط فی الناس، بئس القوم قوم یکون الطلاق عندهم اوثق من عهد الله تعالی، بئس القوم قوم جعلوا طاعهًْ ایمانهم دون طاعهًْ الله، بئس القوم قوم یختارون الدنیا علی الدین. بئس القوم قوم یستحلون المحارم و الشهوات و الشبهات؛ قیل یا رسول‌الله و ای المومنین اکیس؟ قال: اکثرهم للموت ذکرا و احسنهم له استعدادا اولئک هم الاکیاس.
«پیغمبر(ص) می‌فرماید: چه بد مردمی هستند آنان که آمرین به عدالت را به قتل می‌رسانند و چه بد مردمی هستند آنان که طلاق نزد آنان از عهد و پیمان الهی استوارتر است و چه بد مردمی هستند آنان که اطاعت پیشوای خویش را جدای از اطاعت خدا قرار می‌دهند و چه بد مردمی هستند قومی که متاع دنیا را بر رعایت دین خدا ترجیح می‌دهند و چه بد مردمی هستند آنان که محرمات الهی را و شهوات و شبهات را حلال می‌شمارند. سوال شد: ای پیامبر خدا! کدام یک از مومنان زیرک‌تر است؟ پیامبر(ص) فرمود: کسی که بیش از همه به یاد مرگ باشد و بیش از همه خود را آماده مردن بکند.» (1)
***
دنباله حدیث اهل صفّه این است که پیغمبر فرمود:
- بئس القوم قوم یقتلون الذین یامرون الناس بالقسط فی‌ الناس؛ [بد قومی هستند آنان که آمرین به عدالت را به قتل می‌رسانند.]
- بئس القوم قوم یکون الطلاق عندهم اوثق من عهد الله تعالی؛ [و چه بد مردمی هستند آنان که طلاق نزد آنان از عهد و پیمان الهی استوارتر است.] این بغض حضرت و نفرت از طلاق را آن بزرگوار در اینجا هم بیان فرموده‌اند به این نحو و با این بیان.
- بئس القوم قوم جعلوا طاعهًْ ایمانم دون طاعهًْ ًْالله؛ [بد قومی هستند] کسانی که تعهد و پایبندی به سوگند صحیح و سوگند حق خودشان را کمتر از پایبندی به خدا قرار می‌دهند؛ که نشان‌دهنده این است که پایبندی به عهد و سوگند اهمیت دارد.
- بئس القوم قوم یختارون الدنیا علی الدین؛ [بد قومی هستند کسانی که] آنچه از متاع دنیا و بهره‌مندی‌های دنیا در پیش روی آنها و دم‌دست آنها قرار می‌گیرد، ترجیح می‌دهند بر رعایت دین خدا و وظایف دین؛ اگر معاوضه‌ای بین دنیا و دین شد، دنیا را ترجیح می‌دهند.
- بئس القوم قوم یستحلون المحارم و الشهوات و الشبهات؛ [بد قومی هستند آنان که] حلال می‌شمارند، محرمات اهل الهی را و شهوات را، با توجیه‌ها و تاویل‌ها. کسانی که اهل توجیه و تاویلند،‌ شهوات خودشان را یک جوری توجیه می‌کنند: «این برای این فایده دارد، این برای این کار خوب است»؛ برای مقام‌طلبی و جاه‌طلبی و شهوتی‌رانی و پول‌پرستی خودشان و همچنین برای شبهات، یک توجیه‌های به‌ظاهر موجهی درست می‌کنند.
- قیل: یا رسول‌الله! و ای المومنین اکیس؟؛ [پرسیدند:] در بین مومنین چه کسی زیرک‌تر از همه است؟ آدم زیرک کیست؟ آدم زیرک در عرف ماها آن کسی است که بتواند راه‌های زندگی را در لابه‌لای این تعارضات دنیوی پیدا کند؛ شش تا راه را هشت تا کند، هشت تا را ده تا کند؛ این آدم زیرکی است؛ خیلی آدم عاقل و زیرکی است. پیغمبر این را نمی‌فرمایند؛ عرف و ارزش الهی این نیست.
- قال: اکثرهم للموت ذکرا و احسنهم له استعدادا؛ [پیامبر فرمود:] زیرک آن است که بیش از همه به یاد مرگ باشد و بیش از همه خود را آماده مردن بکند. کسانی که با فرهنگ اسلامی آشنا هستند، ‌می‌دانند که معنای «آماده مردن شدن» این نیست که کار و زندگی را کنار بگذارد، برود رو به قبله دراز بکشد و بگوید: مرگ، بیا! این نیست؛ یعنی کسب خود را بکند، کار خود را بکند، سیاست خود را بکند، تجارت خود را بکند، فعالیت‌های اجتماعی بکند، فعالیت‌های سیاسی بکند و در همه این‌ها به یاد مرگ هم باشد؛ خودش را برای مرگ آماده کند و بداند که همه این حرف‌های ما، گفت‌های ما، سکوت‌های ما، تحرکات ما، قیافه‌گرفتن‌های ما،‌ لبخند ما در یک جا،‌ اخم ما در یک‌جا،‌ امضای ما در یک‌جا، همه اینها در آنها محاسبه دارد:‌ و غدا حساب بلاعمل؛ (2)
خودش را برای آن محاسبه آماده کند؛ مثل کسی که می‌داند که فردا حساب این معامله را از او خواهند کشید؛‌ دفترهایش را باید منظم بکند،  مرتب کند، و الا پدرش درمی‌آید؛ آبرویش خواهد رفت؛ مجازات خواهد شد. معنای «استعدادا» این است: یعنی تلاش و فعالیت‌ و مجاهدت و کار خود را انجام بدهد، منتها با ذکر موت و با «استعداد للموت». «للموت» هم یعنی برای عالم بعد از موت؛ نشئه (مرحله) بعد از موت که عالم حساب است،‌ عالم محاسبه و حساب‌کشی و مو را از ماست کشیدن است؛ این‌جوری است.
- اولئک هم الاکیاس؛ زیرک این‌ها هستند؛ و الا کسی که غافلانه مثل حیوانات «یتمتعون و یاکلون کما تاکل الانعام»، (3) می‌خورد و همین‌طور می‌آشامد و شهوترانی می‌کند و لذت می‌برد و فلان می‌کند، یک وقت هم مرگ به قول ماها مثل اجل معلق سراغش می‌آید- یعنی آناً،‌ بدون اجازه، بدون خبر قبلی می‌آید که آقا! الان باید بروی؛ همین‌جور وسط کار،  انسان‌ را گیر می‌اندازند- اینکه زیرکی نیست.
* شرح حدیث در انتهای درس خارج،  1384/3/2، به نقل از کتاب: نسیم سحر.
ــــــــــــــــــــــــ
1- نوادر راوندی، ص 154
2- ارشادالقلوب، ج1، ص 192
3- سوره محمد،‌ بخشی از آیه 12؛ «... [در ظاهر] بهره می‌برند و همان‌گونه که چهارپایان می‌خورند، می‌خورند...»