در نوشتار پیش رو چیستی عادت، ضرورت ترک عادت در زندگی از دیدگاه امام علی(ع) و راهکارهای ترک عادت بد بررسی شده است.
***
عادت از ریشه عود به معنای بازگشت است. بنابراین، عادت رفتاری کاری است که انسان بارها به آن باز می‌گردد و تکرار می‌کند. رفتاری که بارها و بارها تکرار می‌شود تا به یک معنا جزو طبیعت ثانوی انسان در می‌آید، می‌تواند خوب یا بد باشد. گاه چنان انسان گرفتار عادت رفتاری است که ترک آن دشوار خواهد بود و اگر به زور و اجبار ترک داده شود، موجب بیماری می‌شود؛ چنانکه در ضرب المثل فارسی آمده است: ترک عادت موجب مرض است.
واژه عادت در فرهنگ قرآنی به کار نرفته ، بلکه واژه الفت به همین معنا به کار رفته است(بقره، آیه 170)؛ البته در فرهنگ اسلامی و روایات و احادیث واژه عادت به همین مفهوم پیش گفته ذکر شده و احادیث بسیاری در تبیین حقیقت و نیز آثار مثبت و منفی آن بیان گردیده است.
از نظر آموزه‌های قرآن، انسان باید به کارهای خوب و پسندیده چنان عادت کند که ترک آن شدنی نباشد، اما نسبت به کارهای بد نه تنها باید عادت نکند، بلکه اگر عادت شده آن را به هر شکلی شده ترک کند.
همچنین از نظر قرآن، گاه طبیعت انسانی چیزی است که می‌بایست آن را به یک معنا مذموم و ناپسند دانست؛ بنابراین باید آن طبیعت را ترک کرد و عادتی دیگر جایگزین آن ساخت. مثلا طبیعت انسان، هلوع (حریص)(معارج، آیات 19 تا 21) و عجول(اسراء، آیه 11) بودن است که البته باید آن را با عادت‌های دیگری چون احسان و بخشندگی و صبر و حلم تغییر داد.
امیرمومنان علی(ع) مطلق عادت‌ها را طبیعت ثانوی انسان دانسته و می‌فرماید: العادَهًْ طَبعٌ ثانٍ؛ عادت، طبيعت دوم است.(غرر الحكم : ۷۰۲ )       
بنابراین، فرقی میان عادت خوب و بد نیست و انسان اگر به چیزی عادت کرده باشد، همانند خلقت و طبیعت او خواهد بود. پس در ناخودآگاه شخص این عادت رسوخ می‌کند و شخص ناخواسته و بی‌اراده در کنش‌ها و واکنش‌ها بر اساس همان عادت عمل می‌کند.
حقیقت و ماهیت عادت
عادت، رفتاری است که انسان ناخواسته در کنش‌ها و واکنش‌ها آن را بروز می‌دهد. هر چند که رفتارهای عادی، دارای خاستگاه غیر ارادی است، اما ریشه آن ارادی است؛ زیرا عادت‌ها در آغاز، رفتارهای انتخابی و ارادی است که با تکرار، به رفتاری غیر ارادی و غیر اختیاری تبدیل می‌شود. از همین رو، می‌توان گفت که عادت‌ها همانند اضطرار بالاختیار است که از نظر اصولی منافاتی با اختیار نداشته و شخص باید پاسخگوی رفتار خودش باشد. پس شخصی که بر اساس عادت رفتار کاری را انجام می‌دهد نمی‌تواند به ادعای آنکه عادت من این است، از بار مسئولیت شانه خالی کند، بلکه باید پاسخگوی رفتار عادتی خود باشد؛ زیرا عادت در نهایت یک رفتار اختیاری و ارادی است که به رفتار غیر ارادی و غیر اختیاری تبدیل شده است. بنابراین شخص باید عادت‌های رفتاری زشت و بد خویش را ترک کند و آن را به عادت رفتاری خوب و پسندیده تبدیل کند. پس عادت‌ها ، فعالیت‌های تکرار شونده‌ای است که به ظاهر وابسته به هیچ منطقی نیست، اما با دقت نظر دانسته می‌شود که هر یک از آنها از منطق ارادی و اختیاری برخوردار است که الان فراموش شده یا نادیده گرفته می‌شود.
باید توجه داشت که عادت‌ها سلسله رفتارهایی را شامل می‌شوند که به ما کمک کنند تا کمتر بیندیشیم و فعالیت‌های روزانه خودمان را سریعا انجام دهیم. به عنوان نمونه، رانندگی یک عادت رفتاری است. شخص در آغاز رانندگی با همه هوش و حواس رانندگی می‌کند، اما در زمانی که رانندگی به عادت تبدیل می‌شود، دیگر خودکار اعمال رانندگی را انجام می‌دهد، به طوری که حتی هنگام خطر پیش از آنکه مغز فرمان ترمز را بدهد، پا عمل کرده و ترمز را انجام داده است.
برخی از عادت‌های رفتاری بد چون ناخن جویدن، مکیدن انگشت، جنجال به پا کردن و پرخاشگری، پرخوری، سیگار کشیدن و مانند آنها از جمله عادات و اختلالات رفتاری هستند که غالبا فرد برای کاهش اضطراب و عدم امنیت خویش بدانها متوسل می‌شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد لذت حاصله از انجام آن رفتارها ، باعث می‌شود که فرد از آن رفتار به عنوان یک ابزار ایمنی بخش، در مواقع اضطراب و آشفتگی‌های فکری و درونی استفاده کند و بدینسان این روش‌ها بتدریج به موارد دیگر زندگی تعمیم یافته و تبدیل به عادت می‌شوند. اگر فرد در این مرحله، نسبت به عادت بد و ناپسند خود ناآگاه باشد ، ممکن است در آینده با اختلالات جدی مواجه شود. بنابراین، باید او را بیدار کرده و از غفلت خارج ساخت تا خودش یا با کمک درمانگر درصدد کاهش یا از بین بردن آن برآید؛ زیرا در صورت عدم اقدام به تغییر، آن عادت تبدیل به اختلال شده و آن عادت به گونه‌ای با زندگی فرد عجین می‌شود که با تمامی عملکردهای او در زندگی شخصی، خانوادگی، شغلی و مانند آنها تداخل کرده و ایجاد اختلال می‌کند؛ چنانکه در برخی از موارد این عادت، تبدیل به وسواس می‌شود.
انسان‌ها گاه متوجه نیستند که در دام و حاکمیت عادت، گرفتار شده‌اند. از همین رو آگاهی و معرفت نسبت به اینکه رفتاری برخاسته از عادت است و باید متوجه این خطر باشند، گام اول در تغییر و مدیریت و مهار عادت است. در حقیقت آگاهی عامل بسیار مهمی در فرآیند ترک عادت است و یک رفتار را نمی‌توان تغییر داد مگر آنکه درباره آن به آگاهی و شناخت برسیم.
بهتر است بدانید که عادت‌ها بتدریج و تقریبا ناآگاهانه شکل می‌گیرند،ترک آنها هم باید آرام و بتدریج اما آگاهانه انجام پذیرد. یک شبه انتظار تغییر و تحول از خود نداشته باشید.
البته بسیاری از عادت‌ها چنان با طبیعت انسانی آمیخته و جزو طبیعت ثانوی و اخلاق دوم او می‌شود که نمی‌توان آن خلق و خو را از خلقت او جدا دانست، در حالی که جدا است. عادات‌های به ظاهر ساده وجود دارد که بقدری در برخی از ابعاد زندگی ما رسوخ کرده‌اند که ما دیگر آنها را به عنوان عادت نمی‌شناسیم و از همه مهتر آنکه از وجودشان بی‌اطلاعیم.
افرادی که گرفتار عادت بد می‌شوند، افراد فاقد خلاقیت پیش‌بینی شده‌ای هستند. آنان با نظم خاصی زندگی می‌کنند، غذا می‌خورند، تفریح می‌کنند، کار می‌کنند و به فعالیت‌های دیگر اقدام می‌کنند و حتی گاهی این عادات سیر منفی را طی کرده و تا سطحی عمیق‌تر از شخصیت انسان ریشه دوانیده و موجب بسیاری از مسائل اخلاقی همچون دروغگویی، غیبت، سخن‌چینی، بدون تحقیق قضاوت کردن، و مانند آنها می‌شوند.
خدا درباره افرادی که به سبک زندگی نیاکان خویش عادت کرده و گرفتار محافظه‌کاری سنت‌های اجدادی شده و حاضر به تغییر و پذیرش سبک و آیین‌های جدید عقلانی و عقلایی وحیانی نیستند، می‌فرماید: و چون به آنان گفته شود از آنچه خدا نازل كرده است پيروى كنيد مى‏ گويند، نه بلكه از چيزى كه پدران خود را بر آن يافته‌ايم پيروى مى‌‏كنيم ،آيا هر چند پدرانشان چيزى را درك نمی‌کرده و به راه صواب نمى‌‏رفته‏‌اند باز هم در خور پيروى هستند؛ و مثال دعوت‏ كننده كافرانی اینچنینی پایبند عادت‌های نیاکان، چون مثل كسى است كه حيوانى را كه جز صدا و ندايى مبهم چيزى نمى ‌شنود، بانگ مى‏‌زند! آرى كرند لالند كورند و درنمى‏ يابند. (بقره، آیات 170 و۱۷۱)
الفت و عادت به سبک زندگی نیاکان اجازه نمی‌دهد تا شخص براساس عقلانیت در مسیر عدالت گام بردارد. افرادی که به امری عادت کرده اند، مانند جانورانی هستند که از سخنان حق و عقلانی تنها صدای موهوم می‌شنوند و قدرت درک و تحلیل آن را ندارند. بنابراین، چنین‌اشخاصی چنان گرفتار عادت‌های رفتاری خویش هستند که قدرت تحلیل و تغییر آنها را از دست می‌دهند و کسی که بخواهد رفتار آنان را تغییر دهد نمی‌تواند به این هدف جز به اراده و خواست الهی دست یابد؛ زیرا تنها خدا است که می‌تواند تغییرات عمیق در سطح خلقت و طبیعت در کسی ایجاد کند.
ترک عادت‌های غلط و نادرست
عادت‌ها می‌توانند تجارب ناخوشایند اما‌ گریز ناپذیری برای برخی از ما باشند. بعضی وقت‌ها سعی می‌کنیم این عادات را کنار بگذاریم اما در اندک زمانی پس از مقابله، دوباره به همان نقطه اول بر می‌گردیم؛ مانند فردی که می‌خواهد سیگار کشیدن را ترک کند اما بیشتر از 2-3 روز نمی‌تواند در برابر میل سیگار کشیدن مقاومت کند و دوباره شروع به کشیدن می‌کند.
مبارزه و مقابله با این عادات و رفتارهای منفی، کارسهلی نیست اما غیر ممکن هم نیست. اگر ما باور داشته باشیم «آن روز که تغییر نکنیم مُرده‌ایم»، خواهیم توانست بر مقاومت‌های شدید عادت‌ها بر تصمیم هایمان، فائق آئیم و کنارشان بگذاریم. موج مقاومت عادت‌های نهادینه و تثبیت شده بسیار است؛ اما اگر فرد تصمیم به ترک و غلبه بر عادت گرفته باشد خواهد توانست روز به روز بر این موج منفی چیره شده و با گذر زمان رفتار منفی‌اش را کنار بگذارد. اما باید بگوئیم: افراد نمی‌خواهند و مایل نیستند دست از عادات خود بر دارند، چون که کنش‌ها و واکنش‌های مبتنی بر عادت، ساده و بدون اندیشه و درنگ انجام می‌شود و آنان در این حالت بسیار راحت هستند، و حاضر نیستند خود را به زحمت انداخته و در مورد کارها و اعمال خود اندیشه و تامل کنند. به مرور زمان، همین عادات با زندگی شان عجین می‌شود و شخصیتشان همان عادات می‌شوند. آنها نمی‌دانند که افکارشان ، گفتارشان را می‌سازد و گفتارشان، رفتارشان را می‌آفریند، و رفتارشان ، شخصیتشان را می‌سازد و شخصیتشان، همه اعمال و رفتار و در نتیجه سرنوشتشان را رقم می‌زند؛ چنانکه خدا در قرآن می‌فرماید: قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ؛ بگو هر کسی بر اساس شاکله شخصیتی خود عمل می‌کند.(اسراء، آیه 84) پس اگر نگران سرنوشت خود هستید ، مراقب افکارتان و رفتارتان باشید که به شاکله شخصیتی شما در قالب عادت و خلقت و طبیعت ثانوی تبدیل شده است و خواسته و ناخواسته رفتاری را انجام می‌دهید که عادت شما است.
عادت چنان بر انسان حاکمیت می‌یابد که شخص نمی‌تواند از آن در امان ماند؛ زیرا وقتی چیزی خلق و خلقت و طبیعت دوم شخص باشد، دیگر نمی‌تواند به سادگی از حکومت عادت‌ها خود را برهاند. این سلطنت و حکومت عادت است که او را به کارها و رفتارهایی می‌کشاند که قادر نیست از آن فرار کند. از همین رو امام على (ع) می‌فرماید: لِلعادهًِْ عَلى كُلِّ إنسانٍ سُلطانٌ؛ عادت، بر هر انسانى سلطه دارد.(غرر الحكم : ۷۳۲۷) 
امام حسن(ع)نیز می‌فرماید: العاداتُ قاهِراتٌ ، فَمَنِ اعتادَ شَيئا في سِرِّهِ و خَلَواتِهِ، فَضَحَهُ في عَلانِيَتِهِ و عِندَ المَلَأِ؛ عادتها مقهور كننده‌اند. پس، هر كس در نهان و خلوتهاى خود به چيزى عادت كند، آن چيز او را در آشكار و ميان جمع رسوا سازد.(تنبيه الخواطر ، ج ۲، ص۱۱۳ )
از همین رو امام سجاد(ع) به مردم هشدار می‌دهد تا نسبت به عادت‌های رفتاری خویش توجه و اهتمام ویژه داشته باشند؛ زیرا عادت‌های زشت و گناهی که جزو شاکله شخصیتی انسان شده باشد، انسان را به دوزخ می‌کشاند. ابی‌خالد کابلی می‌گوید: از امام زین‌العابدین(ع) شنیدم که می‌گفت: گناهانی که نعمت‌ها را تغییر می‌دهند عبارتند از بغی و تجاوز نسبت به مردم و نابودی از عادت خیر و انجام کارهای معروف و کفران نعمت و ترک شکر. خدا عز و جل می‌فرماید: براستی که خدا چیزی را در قومی تغییر نمی‌دهد مگر آنکه آنچه به عنوان عادت در آنان است تغییر دهند.(تفسير نور الثقلين ، ج 2، ص 487 به نقل از کتاب مَعَانِي اَلْأَخْبَارِ)
عادت‌های رفتاری زشت رسوا‌کننده است و شخصیت و شاکله وجودی انسان را آشکار می‌کند. از همین‌رو امام علی(ع) می‌فرماید: «مَن لَم یُهذّب نَفسَهُ فَضَحَهُ سَوءُ العَادَهًِْ؛ کسی که روان خود را از ناپاکی‌های اخلاق تطهیر نکند، عادات ناپسندیده‌اش او را رسوا خواهد ساخت.(غررالحکم، ص 719)
در حقیقت حاکمیت عادت بر عقل و نفس آدمی چنان است که انسان همان طوری که بی‌اختیار در هنگام خطر ترمز می‌زند، بی‌اختیار و بی‌اراده کارها و رفتارهایی را دارد که اگر عقلانیت و مدیریت و سلطنت عقل بود، چنین کاری را انجام نمی‌داد. امام على(ع) درباره مالکیت عادت بر نفس انسانی هشدار داده و می‌فرماید که عادت‌های بد و زشت می‌تواند دشمن نفس آدمی باشد. ایشان می‌فرماید: العادَهًْ عَدُوٌّ مُتَمَلِّكٌ؛ عادت، دشمنى است كه انسان را در تملّك خود دارد.(غرر الحكم : ۹۵۸ )
انسان اگر به چیزی عادت کند، به طور طبیعی و ناخواسته همان را انجام می‌دهد؛ چنانکه فرد در خواب و رویا کارهایی را انجام می‌دهد که مطابق عادت و شاکله خو گرفته‌اش است؛ همچنین کسانی که در بیهوشی قرار دارند همان سخنان و رفتارهایی را دارند که بدان عادت کرده و خو گرفته‌اند. انسان بدزبان در هنگام بیهوشی و نیمه هوشیاری بدزبان است؛ چنانکه خوش خو و خوش بیان، سخن به نیکی و خوشی می‌گوید.
امام على (ع)در این باره می‌فرماید:  لِسانُكَ يَستَدعيكَ ما عَوَّدتَهَ ، و نَفسُكَ تَقتَضيكَ ما ألِفتَهُ؛ زبان تو، از تو همان مى خواهد كه بدان عادتش داده اى و نفست از تو همان تقاضا مىكند كه بدان خو گرفته اى.(غرر الحكم: ۷۶۳۴) پس رفتار انسانی بر اساس شاکله شخصیتی اوست که بدان عادت کرده و الفت یافته است.
چيره شدن بر عادت
چنانکه گفته شد حتی عادت‌های خوب نیز می‌بایست با عادت‌های برتر و بهتر کنار گذاشته شود، بلکه حتی گفته می‌شود انسان باید حتی عادت‌های خوب را نیز ترک کند؛ زیرا اصولا عادت به یک معنا اصلا رفتار درستی نیست؛ زیرا انسان همواره باید بر نفس خویش مسلط باشد و هر کاری را بر اساس مدیریت عقل و قلب انجام دهد نه عادت. از همین رو انسان نباید به یک معنا به چیزی عادت کند؛ زیرا وقتی عادت کرد، رفتاری خودکار بدون اندیشه و تدبر و تعقل خواهد داشت حتی اگر خوب باشد و همین رفتار خودکار اجازه نمی‌دهد تا انسان در عمل و رفتارش درنگ و تامل داشته باشد. این گونه است که عادت نماز گزاری یا روزه داری به یک مانع و آفت در ریاضت شرعی تبدیل می‌شود. فضیلت آن است که انسان بر هر گونه عادتی چیره شود و هر کاری را حتی اگر با تکرار انجام می‌دهد بر اساس عقلانیت و تدبر و تامل باشد که قلب آن را مدیریت می‌کند، گویی که اولین بار است که آن عمل را انجام می‌دهد. وقتی نمازگزار بر سجاده می‌ایستد طبق عادت رکوع و سجود نمی‌کند، بلکه رکوع و سجودی است که گویی برای اولین بار برای اهداف مشخص الهی انجام می‌شود. از همین رو امیرمومنان خواهان چیره شدن حتی بر عادت خوب و خوب‌تر می‌شود و خواهان ترک هر گونه عادتی می‌شود و حتی چیره شدن بر هر گونه عادتی را فضیلت می‌شمارد و می‌فرماید: الفَضيلَةُ غَلَبَةُ العادَهًِْ؛ فضيلت، چيره شدن بر عادت است.(غرر الحكم : ۳۵۷ )
در درون هر یک از ما مرکزی وجود دارد که می‌داند چه چیز برایمان خوب است و چه چیز بد. این همان فطرت است که در آیات قرآن به عنوان الهام الهی مطرح است.(شمس، آیات 7 تا 10) گماشتن یک نگهبان خودی برای مراقبت از اعمال و رفتارهایمان ،باعث خواهد شد نیک و بد کارها نمایان شود و پایان کارها نیکو شود.
ولی بهتر است بدانید که اغلب در همین فرصت‌های کوتاه است که می‌توان راه بهبود فکر یا اندیشه‌ای را که در آن لحظه درگیرش هستیم، بیابیم. همین اندک توقف و تامل به ما کمک خواهد کرد تا به سر انجام کارها بیندیشیم و این چیزی نیست جز مراقبت و نظارت بر اعمال خود.
بر همین اساس امام على (ع)برترین عبادت و بندگی را چیره شدن بر عادت‌ها حتی عادت‌های خوب می‌داند و می‌فرماید:  أفضَلُ العِبادَةِ غَلَبَةُ العادهًِْ؛  برترين عبادت، چيره شدن بر عادت است.(غرر الحكم : ۲۸۷۳ )
آن حضرت علت و چرایی لزوم غلبه بر عادت را دستیابی به مقامات و درجات عالی می‌داند و می‌فرماید: بِغَلَبَهًِْ العاداتِ الوُصولُ إلى أشرَفِ المَقاماتِ؛  با چيره شدن بر عادتهاست كه مى‌توان به بالاترين مقامات رسيد.(غررالحكم: ۴۳۰۰)
در یک کلمه در عادت‌های رفتاری این عادت‌ها هستند که مدیریت نفس انسانی را به عهده می‌گیرند؛ در حالی که از نظر اسلام عقل و قلب آدمی باید حاکم بر انسان باشد؛ بنابراین، اگر اجازه داده شود که عادت‌ها حتی خوب آن بر انسان مالک شود، انسان به یک معنا بنده و برده عادت است نه بنده عقل و قلب الهی. پس انسان باید با عادت‌ها بجنگد و بر آن چیره شود؛ زیرا امام على (ع)می فرماید : غالِبوا أنفُسَكُم عَلى تَركِ العاداتِ تَغلِبوها، و جاهِدوا أهواءَكُم تَملِكوها؛ با نفْسهاى خود در راه ترك عادتها بستيزيد، تا بر آنها چيره گرديد و با هوسهاى خود مبارزه كنيد، تا آنها را در اختيار گيريد.(غرر الحكم : ۶۴۱۸ )
به نظر می‌رسد که عادت، اموری نیک همچون عبادت، مثبت و ارزشی است؛ اما با کمی تامل دانسته می‌شود که چنین نیست. همچنین به نظر می‌رسد که انسان با عادت به چیزی بهتر و آسان‌تر آن را انجام می‌دهد، ولی حقیقت بر خلاف آن است؛ زیرا عادت خود می‌تواند بدترین مانع باشد یا انجام عملی را دشوارتر سازد. از همین رو انسان باید همواره دنبال تغییر عادت باشد و اجازه ندهد چیزی مالک او شود و او را مدیریت کند. امام على(ع) می‌فرماید : غَيِّروا العاداتِ تَسهُلْ عَلَيكُمُ الطّاعاتُ؛عادتها را تغيير دهيد، تا طاعات بر شما آسان شود.(غررالحكم: ۶۴۰۵)
پس از نظر امام علی(ع) خود عادات یکی از مهم‌ترین عوامل در عسر و دشوارسازی طاعات و بندگی انسان است و راه رهایی از سختی و دستیابی به عبادت سهل و آسان، ترک عادات و تغییر آنها است.
امام على (ع)درجایی دیگر در تبیین این نکته می‌فرماید: ذَلِّلوا أنفُسَكُم بِتَركِ العاداتِ ، وَ قودوها إلى فِعلِ الطّاعاتِ ، و حَمِّلوها أعباءَ المَغارِمِ ، و حَلُّوها بِفِعلِ المَكارِمِ ، و صُونوها عَن دَنَسِ المَآثِمِ؛ با ترك كردن عادتها، نفسهاى خود را رام كنيد و آنها را به سوى انجام طاعات بكشانيد و بارهاى تاوانها و جريمه‌ها را بر دوش آنها نهيد و با به كار بستن كارهاى نيكو، آنها را بياراييد و از پلشتى گناهان، دورشان نگه داريد(غرر الحكم : ۵۱۹۹ )
از نظر امام علی(ع) عادت موجب می‌شود تا هواهای نفسانی امیر انسان باشد و قلب و عقل را به کناری نهد. راه برقراری امارت عقل و قلب آن است که با ترک عادت اجازه داده نشود که هواها و خواهش‌های نفسانی بر انسان حاکم شود.
هرچند سزاوار است که انسان خود را به کارهای خیر عادت دهد، ولی این عادت باید اختیاری باشد و قلب و عقل آن را مهار و مدیریت کند؛ زیرا عادت تقلیدی هر چند تاثیراتی دارد ولی خود مهم‌ترین مانع در رشد و کمال یابی است؛ زیرا کسی که بر کاری عادت کرده به اهداف عقلانی و عقلایی آن کمتر توجه می‌یابد و همین امر موجب غفلت او از مقاصد و اهداف عمل می‌شود.
امام علی(ع) از عادت دادن خود به لذت‌ها را نامطلوب دانسته و آن را مورد نكوهش قرار می‌دهد. از همین رو وقتى براى آن امام على (ع)فالوده اى (حلوايى تهيه شده از آرد و آب و عسل) آورده در برابر آن حضرت گذاشتند ـ فرمود : إنَّكَ طَيِّبُ الرّيحِ حَسَنُ اللَّونِ طَيِّبُ الطَّعمِ ، و لكن أكرَهُ أن اُعَوِّدَ نَفسي ما لَم تَعتَدْ؛ تو خوشبو و خوشرنگ و خوش مزه هستى، اما من خوش ندارم نفسم را به چيزى عادت دهم كه بدان عادت نكرده است.(كنزالعمّال: ۳۶۵۴۹ )
همچنین وقتی ظرف فالوده‌اى خدمت اميرالمؤمنين آورده و در برابر آن حضرت نهاده شد. امام (ع)به صافى و زيبايى خوش آن نگريست و انگشت خود را تا ته ظرف در آن فرو برد و سپس بيرون كشيد و چيزى از آن بر نداشت و انگشت خود را چشيد، و فرمود : إنَّ الحَلالَ طَيِّبٌ و ما هُوَ بِحَرامٍ ، و لكِنّي أكرَهُ أن اُعَوِّدَ نَفسي ما لَم اُعَوِّدْها ، اِرفَعوهُ عَنّي ، فرَفَعوهُ؛  همانا حلال، پاك و نيكوست و اين حرام نيست، امّا من خوش ندارم نفْسِ خود را به چيزى عادت دهم كه تاكنون بدان عادت نداده‌ام. اين ظرف را از جلو من برداريد. پس، آن را برداشتند.(المحاسن : ۲/۱۷۸/۱۵۰۲ )
در روایت است که امام على (ع)مقدارى از خرماى دَقَل [كه نا مرغوبترين نوع خرما است] تناول كرد و سپس روى آن آبى نوشيد و دستى به شكم خود زد و فرمود: مَن أدخَلَ بَطنَهُ النّارَ فأبعَدَهُ الله ، ثُمَّ تَمَثَّل  و  إنَّک    مَهْما  تُعْطِ بَطْنَكَ  سُؤْلَهُ و فَرْجَكَ نالا مُنْتَهَى الذَّمِّ أجْمَعا
هر كس آتش وارد شكم خود كند، خداوند او را دور گرداند. سپس به اين شعر تمثّل جُست:
تو اگر خواهش شكم و شرمگاه خود را بر آورى آن دو به اوج هر آنچه نكوهيده است دست يابند.(الدعوات: ۱۳۷/۳۴۰ )
امام باقر(ع) می‌فرماید: مقدارى خَبيص (حلوايى تهيه شده از آرد و خرما) خدمت امير المؤمنين على بن ابي طالب (ع)آوردند، حضرت از خوردن آن خوددارى ورزيد. عرض كردند: آيا آن را حرام مى دانيد؟ فرمود : لا ، و لكِنّي أخشى أن تَتوقَ إلَيهِ نَفسي فَأطلُبَهُ ، ثُمَّ تَلا هذِه الآيَةَ : «أذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ في حَياتِكُمُ الدُّنيا وَ استَمتَعتُمْ بِها؛ نه، اما مى‌ترسم نفْسم به آن علاقه‌مند شود و به دنبال آن بروم. سپس اين آيه را تلاوت كرد : «شما بهره‌هاى پاكيزه خود را در زندگى دنيايتان برديد و از آنها بهره مند شديد».(الأحقاف: ۲۰،  الأمالي للمفيد : ۱۳۴، ۲  )
مصادیقی از عادت‌های خوب در سخنان امام علی(ع)
برخی از صفات در انسان است كه آدمى سزاوار است به آنها خو گيرد. در اینجا بر اساس سخنان امام علی(ع) برخی از مصادیق آن بیان می‌شود:
1. زیبایی‌ها: امام على (ع)می فرماید: عَوِّدْ نَفسَكَ الجَميلَ؛ فإنَّهُ يُجمِلُ عَنكَ الاُحدوثَةَ ، و يُجزِلُ لَكَ المَثوبَةَ؛  خويشتن را به كارها و صفات زیبا و نيك عادت ده؛ زيرا نام زیبا و نيك تو را بر سر زبانها مى‌اندازد و پاداش تو را زياد مى‌کند.(غررالحكم: ۶۲۲۹ )
2. گذشت و اجازه دادن به دیگری : امام علی(ع) در این باره می‌فرماید: عَوِّدْ نَفسَكَ السَّماحَ ، و تَجَنَّبِ الإلحاحَ؛ يَلزَمْكَ الصَّلاحُ؛ خود را به بخشندگى و گذشت عادت ده و از سماجت دورى كن تا پاكى، قرين تو شود.(غررالحكم: ۶۲۳۵)
3. نیت نیک:  امام على (ع)می فرماید: عَوِّد نَفسَكَ حُسنَ النِّيَّةِ و جَميلَ المَقصَدِ ، تُدرِكْ في مَباغيكَ النَّجاحَ؛  خود را به داشتن نيّت نيكو و مقصد زيبا عادت ده، تا در خواسته هايت كامياب شوى.(غررالحكم : ۶۲۳۶ )
4. مکارم اخلاقی: اصولا مکارم اخلاقی که هدف بعثت پیامبر(ص) است باید در انسان چنان شکل گیرد که شاکله شخصیتی او شود؛ از همین روامام على (ع)تشویق کرده و می‌فرماید: عَوِّدْ نَفسَكَ فِعلَ المَكارِمِ ، و تَحَمَّلْ أعباءَ المَغارِمِ ، تَشرُفْ نَفسُكَ ، و تُعمَرْ آخِرَتُكَ، و يَكثُرْ حامِدوكَ؛ خود را به انجام كارهاى نيك عادت ده و بارهاى تاوان و جريمه‌ها را بر دوش كش، تا شرافت نفس بيابى و آخرتت آبادان شود و ستايندگانت بسيار شوند.(غررالحكم: ۶۲۳۲ )
5. ذکر خدا و استغفار : همچنین امام على (ع)می فرماید : عَوِّدْ نَفسَكَ الاستِهتارَ بِالذِّكرِ وَ الاستِغفارِ؛ فإنَّهُ يَمحو عَنكَ الحَوبَةَ، و يُعَظِّمُ لَكَ المَثوبَةَ؛ خود را به آزمندى بر ياد خدا و آمرزش طلبى عادت ده؛ زيرا اين كار گناه تو را پاك مى‌سازد و پاداشت را بزرگ مى‌کند.(غررالحكم: ۶۲۳۰ )
6. بردباری و حلم : امام على (ع) می‌فرماید:  عَوِّدوا أنفُسَكُمُ الحِلمَ ، وَ اصبِروا عَلَى الإيثارِ عَلى أنفُسِكُم فيما تُجمِدونَ عَنهُ؛ خويشتن را به بردبارى عادت دهيد و در ايثار كردن آنچه از آن بخل مى ورزيد، شكيبايى ورزيد.(تحف العقول : ۲۲۴)
7. نرم گویی و سلام دادن: امام على (ع) می‌فرماید : عَوِّد لِسانَكَ لِينَ الكَلامِ و بَذلَ السَّلام، يَكثُر مُحِبّوكَ و يَقِلَّ مُبغِضوكَ؛  زبان خود را به نرم گويى و سلام گفتن عادت ده، تا دوستانت زياد شوند و دشمنانت كم.(غررالحكم: ۶۲۳۱ )
8. نیک گویی: امام على (ع) می‌فرماید: عَوِّدْ لِسانَكَ حُسنَ الكَلامِ تَأمَنِ المَلامَ؛ زبان خود را به گفتن سخن نيك و زيبا عادت ده، تا از ملامت محفوظ مانى.(غررالحكم: ۶۲۳۳ )
9. نیک شنویی: امام على(ع) می‌فرماید: عَوِّدْ اُذُنَكَ حُسنَ الاستِماعِ ، و لا تُصغِ إلى ما لا يَزيدُ في صَلاحِكَ استِماعُهُ؛ فإنَّ ذلكَ يُصدِئُ القُلوبَ، و يُوجِبُ المَذامَّ؛ گوش خود را به خوب شنيدن عادت ده و به سخنانى كه شنيدن آنها بر درستى و پاكى تو چيزى نمى افزايد گوش مسپار؛ زيرا اين كار دلها را زنگار مى زند و موجب نكوهش مى شود.(غررالحكم: ۶۲۳۴ )
10. صبر بر ناخوشی: امام على (ع)ـ در سفارش به فرزند خود حضرت حسن(ع) فرمود: و عَوِّد نَفسَكَ التَّصَبُّرَ (الصَّبرَ) عَلى المَكروه، و نِعمَ الخُلقُ التَّصَبُّرُ فِي الحَقِّ؛ خويشتن را به صبورى در برابر ناخوشايندها عادت ده و چه نيكو خصلتى است صبورى در راه حق.(نهج‌البلاغه: نامه ۳۱)
11. جود و بخشش: امام على (ع)می فرماید: عادَهًُْ الكِرامِ الجُودُ؛ عادت كريمان، بخشندگى است.  (غرر الحكم : ۶۲۴۰ )
نیکی کردن : امام على(ع)می فرماید: عادةُ الكِرامِ حُسنُ الصَّنيعَةِ؛ عادت كريمان، نيكى كردن است.(غررالحكم : ۶۲۴۲)
 عادت بدکاران
برخی از عادت‌ها ویژه بدان و بدکاران است که باید از آن اجتناب کرد. از جمله آنها موارد زیر است:
1. عادت به امور زائد در زندگی: برخی از کارها جزو ضرورات زندگی نیست ولی برخی از مردم به آن عادت کرده و حتی آن را بر کارهای ضروری مقدم می‌دارند. این رویه‌ای است که بدکاران بیشتر به آن متمایل هستند. امام على (ع) می‌فرماید: بِئسَ العادَهًْ الفُضولُ؛ چه بد عادتى است، پرداختن به زياديها.(غررالحكم : ۴۳۹۴ )
2. تلافی خوبی به بدی: امام على(ع) می‌فرماید: عادَهًْ اللِّئامِ المُكافاهًْ بِالقَبيحِ عَنِ الإحسانِ؛ عادت فرومايگان، تلافى كردن خوبى با بدى است.(غررالحكم : ۶۲۳۸ )
3. اذیت اهل کرامت و آزادگان : امام على(ع)می فرماید: عادَهًْ اللِّئامِ و الأغمارِ أذِيَّهًْ الكِرامِ و الأحرارِ؛ عادت فرومايگان و نا پختگان، آزردن بزرگواران و آزادگان است.(غررالحكم: ۶۲۴۶ )
4. انجام کارهای قبیح و زشت: امام على(ع) می‌فرماید: عادَهًْ اللِّئامِ قُبحُ الوَقيعَهًْ: عادت فرومايگان، انجام کارهای زشت است.(غررالحكم : ۶۲۴۳)
۵. بریدن ریشه احسان و نیکوکاری : امام على(ع) می‌فرماید: عادهًْ الأغمارِ قَطعُ مَوادِّ الإحسانِ؛  عادت نا پختگانِ نا آزموده كار، بريدن ريشه احسان است.(غررالحكم : ۶۲۳۹ )
۶. اذیت رفیقان : امام على(ع) می‌فرماید: عادَهًْ الأشرارِ أذِيَّهًْ الرِّفاقِ؛ عادت مردمان بد، آزار دادن رفيقان است.(غررالحكم: ۶۲۴۵ )
۷. دشمنی نیکوکاران و خیررسانان: امام على(ع) می‌فرماید: عادَهًْ الأشرارِ مُعاداهًْ الأخيارِ؛ عادت بدان، دشمنى كردن با نيكان است.(غررالحكم: ۶۲۴۷ )
۸. نابودی اخلاق نیک : امام على(ع) می‌فرماید: عادَهًْ المُنافِقينَ تَهزيعُ الأخلاقِ؛ عادت منافقان، تغيير دادن خويها [و هر لحظه به رنگى در آمدن ] است.(غررالحكم: ۶۲۴۴)
راهکارهایی برای ترک عادات بد
برای ترک عادات بد باید چند مسئله مورد توجه بسیار قرار گیرد:
1- خودآگاهی و خودشناسی: مهم‌ترین عامل برای تغییر یک رفتار و عادت بد، خودآگاهی است. اگر ما از عادت‌های ناروای خود، بی‌اطلاع باشیم انگیزه‌ای هم برای ترک این عادت‌ها نخواهیم داشت. اما آگاهی و توجه و مرور زیاد آنها در خودمان زمینه خوبی برای تصحیح آنها فراهم خواهد کرد.
2- آگاهی از مذمت‌های موجود از آن بدی در آیات و روایات: وقتی عادات بد را در درونمان شناسایی کردیم گام بعدی آگاهی بیشتر از آن خصلت بد در آیات و روایات است. یعنی مراجعه به آیات و روایاتی که در مورد آن خصلت بد وجود دارد و تدبر و تامل در آنها و توجه به تاثیرات سوء دنیوی و سزای اخروی مترتب بر آنها، انگیزه بسیاری برای ترک آن عادات ایجاد خواهد کرد.
3- عدم تعجیل برای ریشه‌کنی عادات بد: عادتهای بد معمولا بتدریج و تقریبا نا آگاهانه شکل می‌گیرند، از این روی، ترک آنها نیز باید آرام و بتدریج اما آگاهانه انجام پذیرد و نباید انتظار داشت که یک شبه تغییر و تحول بسیاری در خود شاهد باشیم.
4- پرهیز از رفتن به مکان‌هایی که موجب بروز آن عادات بد می‌شود: گاهی اوقات رفتن به مجامعی موجب بروز عادات بد انسان می‌شود. مثلا کسی که دچار عادت به نگاه حرام است تا جای ممکن از رفتن به محلهایی که محل تجمع نامحرمان است باید خودداری کند.
5- جایگزینی: وقتی یک رفتار بد را در خودتان یافتید سعی کنید از روش جایگزینی استفاده کنید.
6- توکل و توسل: نیایش به درگاه خداوند و توسل به اهل بیت علیهم‌السلام برای ریشه‌کنی عادات بد.
7- اعمال تنبیه: یکی از روش‌های بسیار موثر برای ترک عادات بد در نظر گرفتن تنبیه برای خودمان است. مثلا می‌توانیم برای هر‌اشتباهی که مرتکبش می‌شویم یک روز روزه مستحبی به نیت امواتمان و یا یک روز نماز قضا برای اموات هدیه نماییم و یا اینکه چند روز خودمان را از تفریح و سرگرمی محروم کنیم.
8- بیش از حد به دنبال انگیزه نباشید: اگرچه تعیین یک هدف متعالی می‌تواند در ریشه‌کنی یک عادت بد بسیار لازم باشد؛ اما باید توجه داشت که برای از بین بردن یک عادت بد، الزاماً نیازی به یک منبع انگیزشی فوق‌العاده نداریم بلکه صرف نظم و انضباط و تصمیم قاطع فرد برای رهایی از آن می‌تواند بسیار تعیین‌کننده باشد.
9- کشف راهکارهای جزیی درمان: راهکارهایی که ارائه شد صرفا راهکارهایی کلی برای ترک عادات بود. بدیهی است که هر خصلت بدی که در وجود انسان ریشه کرده به‌واسطه راهکارهای خاصی که در مورد آن رذیله وجود دارد قابل درمان خواهد بود که لازم است شخص درصدد یافتن آن راهکارهای جزیی نیز باشد.
10- حشر با قرآن کریم: بهترین راهکار برای ریشه‌کنی خصلتهای بد در نهادمان انس و الفت بسیار با قرآن کریم و حشر با ظاهر و باطن آن است. در حقیقت یکی از معجزات قرآن کریم این است که مؤانست با ظاهر و تلاوت آیات آن موجب نورانیت ظاهر آدمی و تامل و تفکر در معانی باطنی آن موجب نورانیت درونی شخص و رهایی از کدورتها و رذائل نفسانی می‌شود.