خاتمی در مراسم تحلیف اوّلین دورة ریاست جمهوری گفته بود: «دولت، گفت‌وگوی تمدن‌ها را در دنیای کنونی امری ضروری می‌داند و از هرگونه رفتار و اعمال تشنج‌آمیز پرهیز خواهد داشت و هر دولتی استقلال ما را به مفهوم تصمیم‌گیری در درون مصالح ملی رعایت کند با او رابطه خواهیم داشت، اما در برابر قدرت‌هایی که بخواهند بر ما اربابی کنند، خواهیم ایستاد.»1 کمال خرازی، وزیر خارجه خاتمی، نیز در دیدار سفرا و کارداران کشورهای خارجی و نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی در تهران بر سیاست تنش‌زدایی تأکید کرده و از گفت‌وگوی تمدن‌ها، ارتقاء نقش سازمان ملل، احترام به قوانین و مقررات بین الملل، رعایت کلیة ابعاد حقوق بشر، همکاری با سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، کاهش تنش در روابط بین‌الملل، به عنوان اصول جمهوری اسلامی در سیاست خارجی یاد کرد.2
در پی این سیاست‌ها، اتحادیة اروپا ادامة گفت‌وگوهای انتقادی را اعلام کرد و فرستادة خود را به تهران روانه ساخت و سفرای اتحادیة اروپایی که پس از واقعة میکونوس ایران را ترک کرده بودند به تهران بازگشتند. کوتاه آمدن از مواضع رسمی جمهوری اسلامی در مسائل مختلف، از جمله پیامدهای سیاست تنش‌زدایی و نیز گفت‌وگوهای انتقادی ایران بود. وزیران خارجة ایران و انگلیس در پایان دیدار خود در حاشیة پنجاه و سومین مجمع عمومی سازمان ملل، بیانیه‌ای مطبوعاتی انتشار دادند و رابین کوک، وزیر خارجة انگلیس، به خبرنگاران در موضوع مذاکرات پیرامون سلمان رشدی گفت:
«در خلال دیدارمان، مسألة رشدی را مورد بحث قرار‌دادیم که مدت‌ها مایة اختلاف میان ما بوده است. من توضیح دادم که دولت انگلستان نقش اساسی اسلام در زندگی ایرانیان را می‌شناسد و رنجشی را که کتاب آیات شیطانی برای مسلمانان در ایران وسایر نقاط جهان به وجود آورده است درک می‌کند و نسبت به آن ابراز تأسف می‌کند.»
وی افزود: «من تصریح کردم که نه ما و نه هیچ یک از شرکای اروپایی محتویات کتاب رشدی را تأیید نمی‌کنیم، اما معتقدیم که یک فرد حق دارد که نظرهای خود را آزادانه بیان کند و این مبتنی بر اعتقاد ما به حق آزادی بیان است. همان‌گونه که در قوانین بین‌المللی و اعلامیة جهانی حقوق بشر آمده است. در خلال مذاکرات ما به اظهارات گوناگونی که برخی از مقام‌های بلندپایة ایران از طریق رسانه‌های همگانی عنوان کرده‌اند اشاره کردم که براساس آن دولت جمهوری اسلامی ایران هیچ فردی را برای تهدید جان رشدی اعزام نخواهد کرد. بسیار خوشحالم که بگویم دکتر خرازی موضع دولت ایران را در این باره و درخصوص جایزه برای جان نویسندة کتاب آیات شیطانی به روشنی بیان داشت. با این اطمینان‌ها یکی از موانع عمده بر سر راه بهبود روابط میان ایران و بریتانیا و به نظر من اتحادیة اروپایی از میان برداشته شده و به این ترتیب فصل جدیدی در روابط ایران و انگلیس و اتحادیة اروپایی گشوده می‌شود.
من و دکتر خرازی موافقت کردیم که باید سطح روابط دیپلماتیک دو کشور را به سطح سفیر ارتقاء دهیم.»3
دکتر خرازی هم ضمن اشاره به گفت‌وگوهای دو طرف درخصوص سلمان رشدی گفت: «دولت جمهوری اسلامی ایران تصمیمی ندارد و نمی‌خواهد هیچ‌گونه اقدامی برای تهدید جان نویسندة کتاب آیات شیطانی یا هر کسی که با این کتاب مرتبط است به عمل آورد و هیچ کسی را نیز در این باره تشویق نخواهد کرد. براین اساس دولت ایران جایزة ارائه شده برای جان نویسندة این کتاب و افراد ذیربط با آن را با خود مرتبط ندانسته و از آن حمایت نمی‌کند.»4
خاتمی هم در سفر به آمریکا در سال 1379، در پاسخ به پرسش رابطه متناقض گفت‌وگوی تمدن‌های پیشنهادی او با حکم اعدام سلمان رشدی از سوی امام خمینی(ره) و تأکید رهبر معظّم انقلاب بر اجرای آن گفت:
«باید مسئلة سلمان رشدی را تمام شده تلقی بکنیم. امام به عنوان یک فقیه، نظریه خودشان را گفتند و خیلی از علمای اسلامی دیگر هم نظر اسلامی خودشان را دارند. دولت جمهوری اسلامی رسماً اعلام کرد که تصمیمی برای عمل در این زمینه ندارد، ما از حالا می‌خواهیم به جای جنگ تمدن‌ها، گفت‌وگوی تمدن‌ها را پیش ببریم و امیدواریم که وارد دورة گفت‌وگوی تمدن‌ها شده باشیم.»5
این موضع خاتمی با تأکید امام خمینی(ره) بر تغییرناپذیر بودن این حکم و تصریح رهبری بر لازم‌الاجرا بودن آن منافات جدّی داشت. موضعی که امام خمینی(ره) پیش‌بینی آن را در بیانات خود کرده بودند:
«روحانیون و مردم عزیز حزب‌الله و خانواده‌‌‌های محترم شهدا حواسشان را جمع کنند که با این تحلیل‌ها و افکار نادرست خون عزیزانشان پایمال نشود. ترس من این است که تحلیلگران امروز ده‌سال دیگر بر کرسی قضاوت بنشینند و بگویند که باید دید فتوای اسلامی و حکم اعدام سلمان رشدی مطابق اصول و قوانین دیپلماسی بوده است یا خیر؛ و نتیجه‌گیری کنند که چون بیان حکم خدا آثار و تبعاتی داشته است و بازار مشترک و کشورهای غربی علیه ما موضع گرفته‌اند، پس باید خامی نکنیم و از کنار ا‌هانت‌کنندگان به مقام مقدس پیامبر و اسلام و مکتب بگذریم!»6
اوّلین گفت‌وگوهای با اروپا 27 تیر 1377 آغاز شد و خاتمی در دیدار با رومانو پرودی نخست‌وزیر ایتالیا، به رفع تشنج تأکید و آن را پیش‌شرط گفت‌وگوی تمدن‌ها دانست.
در رابطه با آمریکا نیز خاتمی سخنانی گفت که با سیاست نظام فاصله بسیار داشت. در مصاحبه با شبکة سی‌ان‌ان گفت: «سیاست‌هایی که از سوی سیاستمداران آمریکا در 50 سال گذشته اعمال شد، هیچ سنخیتی با تمدن انسان‌مدار، دموکرات و آزادیخواه آمریکا ندارد.» وی در مورد اشغال سفارت آمریکا گفت: «حوادث را باید در ظرف خودشان ارزیابی کنیم... در مورد گروگان‌گیری که گفتید بنده می‌دانم که احساسات ملت بزرگ آمریکا به خاطر این قضیه جریحه‌دار شده و من متأسفم از این امر... ملت ما احساس ناخوشایندی از سیاست‌های آمریکا داشت و همان جور که گفتید در بحبوحة شور انقلابی کارهایی می‌شود که همه را نمی‌شود مهار کرد... امروز دیگر هیچ نیازی نیست که برای ابراز احساسات و ابراز مکنونات قلبی به روش‌های غیرمتعارف متوسل شوند.»
خاتمی در مورد شعار «مرگ بر آمریکا» و سوزاندن پرچم آمریکا نیز گفت: «شما به عنوان خبرنگار از همه کسانی که شعار می‌دهند بپرسید که آیا شعار آنها متوجه مردم آمریکاست؟ همه خواهند گفت نه تنها به مرگ مردم آمریکا راضی نیستیم بلکه آنها را مردم بزرگی می‌دانیم. حتی منظور نابودی و براندازی حکومت آمریکا هم نیست، بلکه سمبلی است از مرگ نوعی رابطه میان ایران و آمریکا... هیچ کس قصد جسارت به ملت آمریکا را ندارد... بنده هم در زمینة مثلاً آتش‌زدن پرچم به هیچ وجه با آنچه که باعث جریحه‌دار شدن احساسات و رمز و نمونة ملیت یک کشور باشد، موافق نیستم!»7
این سخنان و اذعان خاتمی به تمدن بزرگ آمریکایی و برائت جستن از اشغال لانه جاسوسی و احساسی خواندن این حرکت و مخالفت با آتش زدن پرچم آمریکا، با خوشحالی سیاستمداران آمریکا روبه‌رو شد و سخنگوی وزارت خارجة آمریکا از احترام خاتمی به تمدن آمریکایی تقدیر کرد! ولی آمریکا همچنان به خصومت خود ادامه داد چنانچه فرانک ویسنر، را به روسیه فرستاد تا مانع فروش تکنولوژی هسته‌ای به ایران شود و در ساخت نیروگاه اتمی بوشهر خلل ایجاد کند.
صادق خرازی، مشاور عالی وزیر خارجة ایران در گفت‌وگو با ایران دیلی انگلیسی زبان به این موضوع اذعان کرد: «من به عنوان یک کارشناس مسائل خارجی معتقدم با وجود تصور برخی از مدعیان داخلی و خارجی، تاکنون نه تنها هیچ‌گونه نشانة جدّی مبنی بر رسیدن کاخ سفید به یک تصمیم سیاسی در برابر ایران مشاهده نشده بلکه مقام‌های آمریکایی بیش از پیش تحت تأثیر گروه‌های فشار صهیونیستی، فشارهای مضاعفی را در برابر ایران به وجود آوردند.»8
پانوشت‌ها:
1- روزنامة اطلاعات، 13/5/1376.
2- همان، 18/6/1376.
3- همان، 4/7/1377.
4- همان.
5- هزاره گفت‌وگو و تفاهم، کتاب‌های طرح نو، ص 109 نقل از سیاست خارجی دولت خاتمی، ص 84.
6- صحیفه امام، ج 21، صص 291 و 292.
7- روزنامة اطلاعات، 18/10/1376.
8- روزنامه اطلاعات، 9/3/1377.