دکتر سهراب مقدمی شهیدانی
فصل دوم: ایده‌پردازی برای اصلاح حوزه و فعالیت‌های پیش از آغاز مبارزه
یکی از دغدغه‌های همیشگی آیت الله مصباح یزدی، مسئله تحول در حوزه و اصلاح نظام آموزشی و تربیتی این نهاد کهن بود. مسئله‌ای که نخستین بارقه آن از آغاز دوران طلبگی روشن شد و تا پایان حیات پربرکت ایشان همچون مشعلی فروزان زبانه می‌کشید. برای تبیین نقش آیت‌‌الله مصباح و همراهان ایشان در این امر، نگاهی به پیشینه تاریخی مسئله «تحول در حوزه»، بسیار راه‌گشاست. در این فصل ضمن مرور اقدامات ایشان در بحث اصلاح حوزه، برخی فعالیت‌های شاخص، از جمله «ترویج مرجعیت امام» مورد بررسی و بازخوانی قرار خواهد گرفت که اغلب صبغه حوزوی دارد.
مسئله تحول در حوزه از «هیئت مصلحین» تا «جامعه مدرسین»
نخستین گام در ایجاد اصلاحات در ساختار آموزشی-تربیتی حوزه علمیه قم، دعوت از آیت‌‌الله العظمی بروجردی(ره) به قم بود. بعد از استقرار آیت‌‌الله العظمی بروجردی(ره) در قم، مسئله تحول در حوزه از سوی برخی فضلای وقت، از جمله امام خمینی(ره) که در دعوت از آیت‌‌الله العظمی بروجردی(ره) نقش فعالی ایفا کرد، پیگیری شد و به منظور سامان دادن به امور حوزه و ایجاد نظم و برنامه، به پیشنهاد برخی از علما و تأیید آیت‌‌الله العظمی بروجردی(ره)، سه هیئت اصلاحی جداگانه تشکیل شد که هرکدام متولی اصلاح بخشی از امور حوزه بود. حدود 5 سال پس از ورود آیت‌‌الله العظمی بروجردی(ره) به قم، هیئت‌هاى رسیدگى به امور طلاب و امتحانات حوزه علمیه‏ در تاریخ 7 مهر 1328، به قرار زیر تعیین شد؛
1. هیئت رسیدگی به امور طلاب و مدارس، که نام بزرگانی مانند حضرات آیات سیداحمد خوانساری، سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیداحمد زنجانی در آن به چشم می‌خورد.1
2. هیئتی برای امتحان دروس خارج از تازه‌واردین، که افرادی مانند آقا مرتضى حائرى، آقا سید محمد محقق داماد و امام خمینى در آن حضور داشتند.2
3. هیئتی براى امتحان تازه واردین غیر [درس] خارجى (طلاب مقدمات و سطوح عالیه).3
تشکیل «هیئت مصلحین حوزه» یا «هیئت حاکمه» در سال 1328 شمسی، گام عملیاتی مهمی در زمینه تحول در حوزه بود که به همت امام خمینی(ره) و همراهی جمعی از فضلای حوزه برداشته شد. این مجموعه با هدف «ایجاد تحولاتی هماهنگ با سیر زمان در تمام شئون حوزه علمیه»،4 و با حضور افرادی مانند حضرات آیات سید روح‌الله خمینی، سید احمد زنجانی، شیخ ابوالقاسم اصفهانی، حاج آقا مرتضی حائری، حاج آقا باقر طباطبایی سلطانی، حاج سید محمود روحانی، سید زین‌العابدین کاشانی، و آقا ریحان ‌الله گلپایگانی شکل گرفت.5
اگرچه این حرکت به واسطه کارشکنی برخی از اطرافیان آیت ‌الله بروجردی به سرانجام نرسید و زمینه کدورت‌هایی را هم فراهم آورد، اما زمینه‌ساز اصلاح ساختارهای آموزشی در حوزه‌های علمیه معاصر شد.6
با شکست طرح اصلاح حوزه در اواخر دهه 20 شمسی، ‌اندیشه اصلاح ساختار حوزه علمیه همچنان در میان فضلای حوزوی پیگیری شد و در دهه 30 توسط گروهی از فضلای حوزه که جزء روحانیون رده دوم محسوب می‌شدند، در ضمن جلسات مستمر پیگیری شد. در این جلسات، هیئتی متشکل از حدود 50 نفر تحت عنوان «هیئت مدرسین»، طرحی به منظور اصلاح ساختار حوزه علمیه آماده کردند و علاوه‌بر آیت‌الله بروجردی، به سمع و نظر چهار تن از علمای تراز اول حوزه رساندند.7 افرادی مانند آقایان مکارم شیرازی، احمدی میانجی، منتظری، مشکینی، حسین نوری، سید جلال آشتیانی، احمد آذری قمی، شهید سید محمدرضا سعیدی، ربانی شیرازی، از جمله فعالین این هیئت بوده‌اند.8
گرچه این تلاش‌ها نیز با وجود برخی مقاومت‌ها و کج اندیشی‌های جریان ارتجاع، به نتیجه مطلوب نرسید و نهایتاً از آن ممانعت به عمل آمد اما از جمله برکات و ثمرات آن تدوین برنامه آموزشی- تربیتی 17 ساله برای طلاب حوزه علمیه بود.
این برنامه در ابتدا به طور محدود در سال 1340 و در مدرسه علمیه علوی قم اجرا شد و سپس با تأسیس مدرسه علمیه حقانی، به طور کامل به اجرا درآمد و نتایج مطلوبی نیز به همراه داشت.9
بعد از دو تجربه ناموفق در زمینه تحوّل،10 نسل جوان فضلای حوزه در ابتدای دهه 40 و در فقدان زعیم عظمای قم، همچنان امیدوار به تحولات گسترده و عمیق در نظام حوزه، راه را ادامه دادند.11
پانوشت‌ها:
1- آقاى سید زین‌العابدین، آقاى سید ابوطالب مدرسى، آقاى حاج میرزا محمود قمى، آقاى حاج میرزا مصطفى، آقاى حاج سید احمد زنجانى، آقاى حاج شیخ ابوالقاسم اصفهانى، آقاى مرتضى حائرى، آقاى حاج میر سید حسن، آقاى آقا ریحان‌الله، آقاى عبدالحسین فقیهى رشتی، آقاى مرتضى قمى‏ از دیگر اعضای این هیئت بودند که بنا به مصوبه هیئت اصلاح، «آقایان فوق در مواقع عادى مجتمع مى‏شوند، و در مواقع غیر عادى اطلاع مى‏دهند که تمام سه حوزه مجتمع شوند براى حل قضیه غیر عادیه». ر.ک: صحیفه امام، ج1، ص28. سند مصوبه هیئت‌های اصلاحی حوزه.
2- امام در آن هنگام به نام حاج‌آقا روح الله خمینی معروف بوده‌اند. ر.ک: همان.
3- صحیفه امام، ج‏1، ص: 28. در این هیئت نیز بزرگانی به قرار زیر حاضر بودند: آقا سید زین العابدین، آقاى فاضل، آقاى قاضى، آقاى حاج فقیهى، آقاى حاج میر سید حسن، آقاى آقا شیخ ابو القاسم نحوى، آقاى حائرى، آقاى صاحب الدارى و آقاى آقامرتضى قمى‏.
4- علی دوانی، نقد عمر: زندگی و خاطرات، ویرایش دوم، تهران: رهنمون، 1381، صص102-106.
5- علی دوانی، مفاخر اسلام، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، تهران، 1388، ج 13، ص20.
6- همان، ج13، صص20-21.
7- زندگی و مبارزات آیت‌الله مشکینی، تدوین: علی درازی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بهار 1391، ص 79.
8- نقد عمر، صص193-194.
9- زندگی و مبارزات آیت‌الله مشکینی، ص82.
10- گفتنی‌های زیادی در مورد این دو تجربه ناموفق وجود دارد؛ قطع رابطه حاج شیخ مرتضی حائری با آیت ‌الله بروجردی، فاصله گرفتن امام از بیت ایشان در موج اول تحول، و ناراحتی شدید شهید مطهری و جدایی از بدنه حوزه و حضور در تهران و کم‌انگیزگی برخی دیگر از فضلای تحول‌خواه نسل دوم، کارشکنی‌های مستمر و سعایت‌های ناجوانمردانه برخی اطرافیان و اعضای بیت‌ آیت ‌الله بروجردی، مقاومت سرسختانه جریان‌های مرتجع در قم و نجف در تقابل با مطلقِ تحول در حوزه، همه سرفصل‌های مهمی از سرگذشت پرماجرای مسئله تحول در حوزه، در دوران معاصر است. جالب آن‌که در کوران مبارزات سیاسی در دهه 40 و 50، موضوع تحول همچنان ادامه یافت و به موازات جریان اصیل تحول‌خواه، یک جریان تحول‌خواه نزدیک به دربار نیز در دل قم شکل گرفت که محوریت آن با آقای سید کاظم شریعتمداری و «دارالتبلیغ» بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز گرچه «جامعه مدرسین» با بسط ید بیشتر به فعالیت مشغول شد، «دارالتبلیغ» به «دفتر تبلیغات» تغییر نام داد و بارقه‌های امید برای تحول در حوزه در محافل حوزوی ایجاد شد اما واقعیت آن است که حوزه نتوانست در پاسخ به نیازهای پُر شمار حکومت اسلامی، انتظارات را برآورده سازد و از این رو، در دوران رهبری آیت ‌الله خامنه‌ای، بار دیگر تحول به عنوان یک مطالبه راهبردی از سوی ایشان مطرح شد. این‌بار اما به جای مقاومت در سطوح عالیه، سطوح میانی حوزه مانع شدند و این ماجرا همچنان ادامه دارد. امید است به زودی به سرانجام مطلوب برسد.
11- برای اطلاع بیشتر در این باب، بنگرید به: حسن مقدمی شهیدانی، جستارهایی در باب تشکل دینی، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف، 1395. صص84-115.