زلال بصیرت (۳۴) - ارزش اعمال(1) ۱۳۹۳/۰۵/۰۱
زلال بصیرت
ارزش اعمال(1)
بسم الله الرحمن الرحیم
همه مسلمانان به معاد معتقد هستند به این معنا كه انسان هر كاری در دنیا انجام دهد پاداش آن را در آخرت خواهد دید و هر كار بدی نیز انجام بدهد، به مجازات آن خواهد رسید. محكمات قرآن نیز آشكارا به این نكته تأكید می‌كنند. محكمات یعنی آیهای كه هیچ ابهامی در آن نیست و جای هیچ گونه تردید، تشكیك و ابهامی در آن وجود ندارد، گفتهاند كه محكم‌ترین آیه در كتاب خدا این آیه شریفه است: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهًٍْ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةًٍْ شَرًّا یَرَهُ»(1). این اعتقاد عمومی مسلمانان است. هنگامی كه به قرآن كریم و برخی روایات مراجعه می‌شود در ذیل این قاعده كلی، قواعد خاصی نیز وجود دارد. اگر انسان در طول عمر خود هزاران كار خوب و بد را انجام دهد در عالم قیامت هم ثواب كار خوب را و هم مجازات كار بد را میبیند. اگر چنین چیزی صحیح باشد، انسان در قیامت باید نیمی از اوقات را عذاب كشد و نیمی از اوقات را پاداش گیرد. اگرچه آن عالم بیانتها و بینهایت است، و چنین عالمی تقسیمبردار نیست. چرا كه بینهایت را نمیشود تقسیم کرد. اگر چنین چیزی تقسیم هم شود، تبدیل به دو بینهایت می‌شود.
رابطه اعمال خوب و بد
قاعده كلی این است كه: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهًْ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یعمَل مِثقال ذَرهًْ شراً یره»؛ آنچه در ذیل این قاعده كلی، مطرح می‌شود این نكته است كه اگر توبه از اعمال، توبه واقعی و قطعی باشد، همه گناهان انسان پاك می‌شود. آیه شریفه «وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»؛ آشكارا تأكید می‌كند كه حتی به اندازه ذره‌ای عمل بد، عقاب خواهد داشت. با این حال چگونه یك انسان پس از دهها سال انجام عمل زشت، در آخرین روز زندگی و به هنگام مرگ با توبه، آمرزیده می‌شود؟ آیا قاعده؛ «وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهًْ شَرًّا یَرَهُ»؛ صحیح نیست؟ كسانی كه به این مسئله ژرف نمی‌نگرند تصور می‌كنند در قرآن اختلاف و تناقض وجود دارد. قاعده ساده این است كه هر كار خیری پاداش و هر كار بدی هم عذاب دارد. قاعده‌ای كه براساس آن هر كسی در پایان عمر، هر اندازه اعمال مقبول داشته، ثواب آن را خواهد دید و هر چه گناه آمرزیده نشده دارد، جزای آن را خواهد گرفت. اما قواعد پیچیدهای نیز در ادامه این قاعده وجود دارد. آنچه كه جدای از این قاعده كلی مطرح می‌شود، رابطه بین اعمال خوب و بد و تأثیرات آنها بر همدیگر است. قرآن می‌فرماید: «مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ یُبَدِّلُ اللّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ»(2)؛ كسانی كه ایمان آورده و اهل توبه و عمل صالح باشند، خدا گناهانشان را به نیکی مبدل می‌كند. یا در آیهای دیگر خداوند می‌فرماید: «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَیِّئاتِكُمْ»(3)؛ اگر از گناهان بزرگ اجتناب كنید، ما گناهان كوچكتان را می‌بخشیم.
دو دیدگاه اشتباه
از مجموع این آیات می‌توان دریافت كه رابطهای بین اعمال وجود دارد كه بعضی از آنها می‌تواند تأثیر بعضی اعمال دیگر را خنثی کند. چه اعمالی می‌تواند اثر و نتیجه اعمال دیگر را از بین ببرد؟ كدام اعمال خوب می‌تواند اعمال بد را از بین ببرد؟ و كدام اعمال بد می‌تواند آثار اعمال خوب را از بین ببرد؟از اوایل صدر اسلام كسانی كه از معارف اهل بیت(ع) استفاده نكرده بودند، نظریاتی در این باره ارائه كرده‌اند. دو گروه اصلی از متكلمین اهل تسنن، اشاعره و معتزله هستند كه در این مسئله مطالبی مطرح نموده‌اند. برخی از آنان بر این باور بودند كه انسان هر كار خوبی كه انجام دهد، عمل بد گذشته را از بین می‌برد و هر كار بدی كه آدم انجام میدهد، عمل خوب گذشته را از بین می‌برد. با این دیدگاه، همیشه در نامه عمل انسان یا كار خوب ثبت شده است و یا كار بد. بعضی متكلمین دیگر معتقد بودند كه از بین رفتن هر كار خوب و بدی، به سادگی و آسانی نیست. اگر كسی قتل نفس مرتكب شده و یا عمل منافی عفت انجام داده باشد، با خواندن چند ركعت نماز یا انفاق به فقرا نمی‌تواند گناه را جبران كند. بلكه باید میزان ارزش عمل خوب و بد را سنجید. با این نگاه اگر كسی عمل خوبی با نمره هزار انجام دهد، می‌تواند اثر گناهی را با نمره نهصد از بین ببرد و این بستگی دارد به درجه و كیفیت و اندازه ارزش مجموع كارهایی كه انسان در طول عمر انجام میدهد. در نظر كسانی كه به این دیدگاه معتقدند، تنها تعداد اعمال، ملاك نیست، بلكه درجه ارزش عمل نیز ملاك است. در روایات اهل بیت(ع) هیچ یك از این دو دیدگاه به طور كلی پذیرفته نشده است.
انواع تأثیرگذاری اعمال
دیدگاه شیعی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری اعمال در همدیگر را به صورت مساوی و به شكل یك خط مستقیم نمی‌داند. گاهی یك عمل خوب می‌تواند، یك كار بد را جبران بكند. عكس این قضیه نیز ممكن است. یك كار بد نیز می‌تواند تأثیر یك نوع كار خوب را از بین ببرد. ممكن است انسان به یك فقیر انفاق و خدمتی كرده و سپس بر او منّت گذاشته باشد. با این منت‌گذاری، عمل خیری كه برای آن شخص نوشته شده، از بین می‌رود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی»(4)؛ ای كسانی كه ایمان آوردید، صدقات و اعمال نیك خود را با منت گذاشتن و آزار رساندن، از بین نبرید. منت‌گذاری ثواب خدمت و انفاق شما را از بین می‌برد؛ اگرچه با این منت‌گذاری ثواب نماز و روزه و حج و دیگر عبادات شما محفوظ خواهد ماند، اما ثواب صدقه و انفاق شما از بین می‌رود. این یك نوع از تأثیر است كه تنها، یك عمل بد، یك نوع عمل خوب را از بین می‌برد، نه سایر اعمال را. بعضی از اعمال بد، چند كار خوب را بیاثر كرده و مانع قبولی آنها می‌شود. در روایات ذكر شده است كسی كه ـ العیاذبالله ـ شرب خمر كند، تا چهل روز نمازش پذیرفته نمیشود(5). در ظاهر شرب خمر، ربطی به نماز ندارد. نماز یك عبادت است و شرب خمر یك عمل حرام و ربطی به نماز ندارد. اما در حقیقت خوردن شراب، در روح انسان تاریكی و آلودگی و بیماری همچون میكروب و زهر، ایجاد می‌كند كه تا چهل روز انسان هر چه عبادت كند، اثر عبادت را از بین می‌برد. در امور طبیعی نیز بعضی از سموم وقتی وارد بدن یا ظرفی بشود، تا مدتها آثار مواد دیگر را از بین می‌برد. این نیز یك نوع تأثیر است.
ارتداد، آتشی بر خرمن ایمان انسان
بعضی از كارها تمام اعمال نیك انسان در همه عمر را از بین می‌برد. آنچه در بین همه بزرگان و اهل كلام مورد اتفاق نظر و یقینی است كافر شدن پس از ایمان است که تمام اعمال خیر گذشته انسان را از بین می‌برد. اگر كسی در دارالاسلام زندگی نموده و پدر و مادر او مسلمان بوده و در جامعه اسلامی، زمینه برای یادگیری احكام اسلام و عمل به آنها را داشته و مدتی نیز مسلمان زیسته و بر اثر دلایل مختلف روانی و انگیزههای شخصی مرتد شود، تمام اعمال خوب گذشته خود را از بین می‌برد. متأسفانه ارتداد از اموری است كه در زمان كنونی رواج یافته است. ممكن است جوان مسلمانی كه در شهری مذهبی بزرگ شده و هم اكنون گرفتاری مالی یا نیاز جنسی دارد، شیاطین با او رفاقت کرد و با در اختیار گذاشتن كمك‌های مالی و شرایط بهره بردن از تمتعات جنسی، او را به مذهب دیگری دعوت کرده و مرتد کنند، تا جایی كه جوان مسلمان، مبلّغ فرقه ضاله شود. ارتداد از جمله آسیب‌های مذهبی و اجتماعی است كه باید علمای اسلام و روان‌شناسان درباره آن تحقیق و از بروز آن پیشگیری كنند.
اگر كسی در نقطه‌ای از دنیا قرار گرفته است كه نمی‌تواند حق و باطل را بشناسد و هیچ راهی برای شناخت معارف اسلامی ندارد، دچار نوعی «استضعاف» است. اما اگر كسی در محیط و خانواده مذهبی، با وجود علما، كتابها، در اثر شبهه، از دین خارج و مرتد شود، خدا، به هیچ وجه، از چنین شخصی نمیگذرد. اعمال نیک انسان مرتد، به كلی از بین می‌رود، چه یك سال عبادت كرده باشد و چه صد سال. اگر انسان در آخر عمر مرتد شده و به مذهب كفر گراییده و مبلّغ كفر نیز شود، خدا این شخص را به هیچ وجه نخواهد بخشید. حتی اگر دوران كفر او طولانی نباشد و فقط یك روز پیش از مرگ مرتد شده باشد. یك لحظه ارتداد، اعمال همه عمر انسان را می‌سوزاند همچون جرقه‌ای كه بر مقدار زیادی بنزین وارد شده و همه را می‌سوزاند. قرآن در این باره می‌فرماید: «فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهًْ»(6).
سخنرانی آیت‌الله مصباح یزدى(دامت بركاته) در دفتر رهبر معظم انقلاب؛ قم؛ 28 /6 /13878
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. زلزال / 8-7. 2. فرقان / 70. 3. نساء / 31. 4. بقره / 264.
5. به عنوان نمونه: ر.ك: منلایحضرهالفقیه، ج 3، ص 570، باب «معرفة الكبائر التی أوعد الله علیه النار».
6. بقره / 217.
رابطه اعمال خوب و بد
قاعده كلی این است كه: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهًْ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یعمَل مِثقال ذَرهًْ شراً یره»؛ آنچه در ذیل این قاعده كلی، مطرح می‌شود این نكته است كه اگر توبه از اعمال، توبه واقعی و قطعی باشد، همه گناهان انسان پاك می‌شود. آیه شریفه «وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»؛ آشكارا تأكید می‌كند كه حتی به اندازه ذره‌ای عمل بد، عقاب خواهد داشت. با این حال چگونه یك انسان پس از دهها سال انجام عمل زشت، در آخرین روز زندگی و به هنگام مرگ با توبه، آمرزیده می‌شود؟ آیا قاعده؛ «وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهًْ شَرًّا یَرَهُ»؛ صحیح نیست؟ كسانی كه به این مسئله ژرف نمی‌نگرند تصور می‌كنند در قرآن اختلاف و تناقض وجود دارد. قاعده ساده این است كه هر كار خیری پاداش و هر كار بدی هم عذاب دارد. قاعده‌ای كه براساس آن هر كسی در پایان عمر، هر اندازه اعمال مقبول داشته، ثواب آن را خواهد دید و هر چه گناه آمرزیده نشده دارد، جزای آن را خواهد گرفت. اما قواعد پیچیدهای نیز در ادامه این قاعده وجود دارد. آنچه كه جدای از این قاعده كلی مطرح می‌شود، رابطه بین اعمال خوب و بد و تأثیرات آنها بر همدیگر است. قرآن می‌فرماید: «مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ یُبَدِّلُ اللّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ»(2)؛ كسانی كه ایمان آورده و اهل توبه و عمل صالح باشند، خدا گناهانشان را به نیکی مبدل می‌كند. یا در آیهای دیگر خداوند می‌فرماید: «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَیِّئاتِكُمْ»(3)؛ اگر از گناهان بزرگ اجتناب كنید، ما گناهان كوچكتان را می‌بخشیم.
دو دیدگاه اشتباه
از مجموع این آیات می‌توان دریافت كه رابطهای بین اعمال وجود دارد كه بعضی از آنها می‌تواند تأثیر بعضی اعمال دیگر را خنثی کند. چه اعمالی می‌تواند اثر و نتیجه اعمال دیگر را از بین ببرد؟ كدام اعمال خوب می‌تواند اعمال بد را از بین ببرد؟ و كدام اعمال بد می‌تواند آثار اعمال خوب را از بین ببرد؟از اوایل صدر اسلام كسانی كه از معارف اهل بیت(ع) استفاده نكرده بودند، نظریاتی در این باره ارائه كرده‌اند. دو گروه اصلی از متكلمین اهل تسنن، اشاعره و معتزله هستند كه در این مسئله مطالبی مطرح نموده‌اند. برخی از آنان بر این باور بودند كه انسان هر كار خوبی كه انجام دهد، عمل بد گذشته را از بین می‌برد و هر كار بدی كه آدم انجام میدهد، عمل خوب گذشته را از بین می‌برد. با این دیدگاه، همیشه در نامه عمل انسان یا كار خوب ثبت شده است و یا كار بد. بعضی متكلمین دیگر معتقد بودند كه از بین رفتن هر كار خوب و بدی، به سادگی و آسانی نیست. اگر كسی قتل نفس مرتكب شده و یا عمل منافی عفت انجام داده باشد، با خواندن چند ركعت نماز یا انفاق به فقرا نمی‌تواند گناه را جبران كند. بلكه باید میزان ارزش عمل خوب و بد را سنجید. با این نگاه اگر كسی عمل خوبی با نمره هزار انجام دهد، می‌تواند اثر گناهی را با نمره نهصد از بین ببرد و این بستگی دارد به درجه و كیفیت و اندازه ارزش مجموع كارهایی كه انسان در طول عمر انجام میدهد. در نظر كسانی كه به این دیدگاه معتقدند، تنها تعداد اعمال، ملاك نیست، بلكه درجه ارزش عمل نیز ملاك است. در روایات اهل بیت(ع) هیچ یك از این دو دیدگاه به طور كلی پذیرفته نشده است.
انواع تأثیرگذاری اعمال
دیدگاه شیعی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری اعمال در همدیگر را به صورت مساوی و به شكل یك خط مستقیم نمی‌داند. گاهی یك عمل خوب می‌تواند، یك كار بد را جبران بكند. عكس این قضیه نیز ممكن است. یك كار بد نیز می‌تواند تأثیر یك نوع كار خوب را از بین ببرد. ممكن است انسان به یك فقیر انفاق و خدمتی كرده و سپس بر او منّت گذاشته باشد. با این منت‌گذاری، عمل خیری كه برای آن شخص نوشته شده، از بین می‌رود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی»(4)؛ ای كسانی كه ایمان آوردید، صدقات و اعمال نیك خود را با منت گذاشتن و آزار رساندن، از بین نبرید. منت‌گذاری ثواب خدمت و انفاق شما را از بین می‌برد؛ اگرچه با این منت‌گذاری ثواب نماز و روزه و حج و دیگر عبادات شما محفوظ خواهد ماند، اما ثواب صدقه و انفاق شما از بین می‌رود. این یك نوع از تأثیر است كه تنها، یك عمل بد، یك نوع عمل خوب را از بین می‌برد، نه سایر اعمال را. بعضی از اعمال بد، چند كار خوب را بیاثر كرده و مانع قبولی آنها می‌شود. در روایات ذكر شده است كسی كه ـ العیاذبالله ـ شرب خمر كند، تا چهل روز نمازش پذیرفته نمیشود(5). در ظاهر شرب خمر، ربطی به نماز ندارد. نماز یك عبادت است و شرب خمر یك عمل حرام و ربطی به نماز ندارد. اما در حقیقت خوردن شراب، در روح انسان تاریكی و آلودگی و بیماری همچون میكروب و زهر، ایجاد می‌كند كه تا چهل روز انسان هر چه عبادت كند، اثر عبادت را از بین می‌برد. در امور طبیعی نیز بعضی از سموم وقتی وارد بدن یا ظرفی بشود، تا مدتها آثار مواد دیگر را از بین می‌برد. این نیز یك نوع تأثیر است.
ارتداد، آتشی بر خرمن ایمان انسان
بعضی از كارها تمام اعمال نیك انسان در همه عمر را از بین می‌برد. آنچه در بین همه بزرگان و اهل كلام مورد اتفاق نظر و یقینی است كافر شدن پس از ایمان است که تمام اعمال خیر گذشته انسان را از بین می‌برد. اگر كسی در دارالاسلام زندگی نموده و پدر و مادر او مسلمان بوده و در جامعه اسلامی، زمینه برای یادگیری احكام اسلام و عمل به آنها را داشته و مدتی نیز مسلمان زیسته و بر اثر دلایل مختلف روانی و انگیزههای شخصی مرتد شود، تمام اعمال خوب گذشته خود را از بین می‌برد. متأسفانه ارتداد از اموری است كه در زمان كنونی رواج یافته است. ممكن است جوان مسلمانی كه در شهری مذهبی بزرگ شده و هم اكنون گرفتاری مالی یا نیاز جنسی دارد، شیاطین با او رفاقت کرد و با در اختیار گذاشتن كمك‌های مالی و شرایط بهره بردن از تمتعات جنسی، او را به مذهب دیگری دعوت کرده و مرتد کنند، تا جایی كه جوان مسلمان، مبلّغ فرقه ضاله شود. ارتداد از جمله آسیب‌های مذهبی و اجتماعی است كه باید علمای اسلام و روان‌شناسان درباره آن تحقیق و از بروز آن پیشگیری كنند.
اگر كسی در نقطه‌ای از دنیا قرار گرفته است كه نمی‌تواند حق و باطل را بشناسد و هیچ راهی برای شناخت معارف اسلامی ندارد، دچار نوعی «استضعاف» است. اما اگر كسی در محیط و خانواده مذهبی، با وجود علما، كتابها، در اثر شبهه، از دین خارج و مرتد شود، خدا، به هیچ وجه، از چنین شخصی نمیگذرد. اعمال نیک انسان مرتد، به كلی از بین می‌رود، چه یك سال عبادت كرده باشد و چه صد سال. اگر انسان در آخر عمر مرتد شده و به مذهب كفر گراییده و مبلّغ كفر نیز شود، خدا این شخص را به هیچ وجه نخواهد بخشید. حتی اگر دوران كفر او طولانی نباشد و فقط یك روز پیش از مرگ مرتد شده باشد. یك لحظه ارتداد، اعمال همه عمر انسان را می‌سوزاند همچون جرقه‌ای كه بر مقدار زیادی بنزین وارد شده و همه را می‌سوزاند. قرآن در این باره می‌فرماید: «فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهًْ»(6).
سخنرانی آیت‌الله مصباح یزدى(دامت بركاته) در دفتر رهبر معظم انقلاب؛ قم؛ 28 /6 /13878
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. زلزال / 8-7. 2. فرقان / 70. 3. نساء / 31. 4. بقره / 264.
5. به عنوان نمونه: ر.ك: منلایحضرهالفقیه، ج 3، ص 570، باب «معرفة الكبائر التی أوعد الله علیه النار».
6. بقره / 217.