«مساجد خدا را تنها كسى آباد مى‏كند كه ايمان به خدا و روز قيامت آورده و نماز را برپا دارد و زكات را بپردازد و جز از خدا نترسد، اميد است چنين گروهى از هدايت يافتگان باشند.»
سوره توبه آيه 17
   مساجد دژ و سنگرهاى بلند مرتبه و عظيم‏الشأن، ملجاء و پناهگاه‏هاى امن و خانه و منزلگاه‏هاى رفيع و گرانقدرند. توجه و التفات به آن در قرآن كريم و در سخنان پيشوايان دين (عليهم‏السلام) و در بيانات علما و فقها و درس آموختگان مكتب توحيد آن‏چنان وفور و كثرت دارد كه خود حديث مفصلى است و جاى تحليل و بررسى بسيار دارد.
   پيامبر اسلام (صلى‏اللّه‏ عليه واله) اهميت فوق‏العاده‏اى براى ساخت و آبادى ظاهرى و باطنى آن قائل بود. توقف چند روزه آن حضرت پس از هجرت به مدينه در منطقه‏اى به نام قبا و ساخت اولين مسجد در آيين اسلام در آن محل، توقف ايشان ميان قبيله بنى سالم و برگزارى نماز جمعه در آن و ساخت مسجدجمعه و سپس ورود حضرت به مدينه و بناى مسجد در اولين محل فرود ايشان در آن شهر كه مسجدالنبى(ص) نام گرفت، نشان‏دهنده اين اهميت است.
   پيامبر گرامى هميشه در سخنان و آموزه‏هاى خود بنا كردن مسجد را تبليغ و تشويق فرموده و از آن به‌عنوان كارى مهم و در خور ستايش خالق و دريافت پاداش‏هاى فراوان ياد مى‏نمود. به عنوان نمونه به سخنان زير مى‏توان ‌اشاره كرد.
   هر كس مسجدى بنا كند اگر چه به اندازه لانه مرغى باشد خداوند متعال از براى او خانه‏اى در بهشت بنا كند.
- مساجد را بنا كنيد و آن‏ها را محل اجتماع خود قرار دهيد.
- هفت چيز است كه پاداش آن براى بنده در قبر او و پس از مرگش دوام دارد؛ كسى كه علمى تعليم دهد يا نهرى به جريان اندازد، يا چاهى حفر كند، يا نخلى بكارد، يا مسجدى بسازد، يا مصحفى به ارث گذارد، يا فرزندى بجا نهد كه پس از مرگش براى او آمرزش خواهد.
ـ هركه براى خدا مسجدى بسازد، خواه كوچك و خواه بزرگ، خداوند در بهشت خانه‏اى براى او بسازد.
ـ هر كه مسجدى براى رضاى خدا بسازد خداوند همانند آن خانه‏اى در بهشت براى او مى‏سازد.
ـ هر كه براى خدا مسجدى بسازد و در آن ريا و خودنمايى به كار نبرد، خداى تعالى در بهشت خانه‏اى برايش بنا كند.
به همين دليل ساخت مساجد در مدينه و اطراف آن، به موازات گسترش اسلام و ازدياد گروندگان به آن ‏رو به افزايش گذاشت و در جاى جاى جزيره‏العرب رونق و فراوانى يافت، بالاخص اين كه مساجد مسلمين مانند معابد آيين‏هاى ديگر صرفا محل عبادت و اعمال فردى نبود بلكه بسيارى از شئون آموزشى، اجتماعى، سياسى، فرهنگى و نظامى در آن متمركز گرديده و به انجام مى‏رسيد. شهيد مطهرى در اين باره مى‏گويد: «جوشش و جنبش علمى مسلمين از مدينه آغاز شد. اولين كتابى كه انديشه مسلمين را به خودجلب كرد و مسلمين در پى درس و تحصيل آن بودند قرآن و پس از قرآن احاديث بود... مسلمين با حرص و ولع فراوانى آيات قرآن را كه تدريجا نازل مى‏گشت فرا مى‏گرفتند و به حافظه مى‏سپردند و آنچه را كه نمى‏دانستند از افرادى كه رسول خدا آن‏ها را مأمور كتابت آيات قرآن كرده بود و به كاتبان وحى معروف بودند مى‏پرسيدند. به علاوه بنا به توصيه‏هاى مكرر رسول خدا سخنان آن حضرت را كه به سنت رسول معروف بود از يكديگر فرا مى‏گرفتند. در مسجد پيغمبر رسما حلقه‏هاى درس تشكيل مى‏شد و در آن حلقه به بحث و گفت‌وگو درباره مسايل اسلامى و تعليم و تعلم پرداخته مى‏شد...»
   روايات بسيارى تشكيل جلسات علمى را در مسجد تأييد مى‏كند خصوصا اين كه سرپرستى اين جلسات با عالم‏ترين افراد و خصوصا شخص نبى اكرم بود. بعضى از اين مساجد در هنگام جنگ تبديل به بيمارستان مى‏شد چنان كه «رفيده» در جريان جنگ خندق به سفارش و دستور پيامبر خيمه خود را در مسجد نبوى برپا نمود.
   مساجد سبعه در منطقه احزاب، محوريت نقش مسجد را در توليد و پيشرفت و گسترش علم و توسعه سياسى و اجتماعى نمايان‏تر مى‏سازد. اين مناطق به طور قطع تنها محل عبادت نبوده است، بلكه مكان‏هايى جهت تجهيز، آموزش، توجيه و سازماندهى مسلمين در نبرد بود، نكته مهم ديگر اين كه يكى ازاين مساجد به فاطمه زهرا (سلام‏اللّه‏ عليها) اختصاص داشته كه گوياى اين مسئله است كه زنان نيز پا به پاىمردان در اين عرصه‏ها تلاش نموده‏اند. پس از رحلت آن بزرگوار نيز مسجد از نظر تعليم و دانش‏پژوهى موقعيت ويژه خود را حفظ نمود. ابن عباس در مسجدالحرام مى‏نشست و تفسير قرآن آموزش مى‏داد. بعدها كه دامنه فتوحات اسلامى گسترش يافت مسجدهاى بزرگ و باشكوهى ساخته شد و يكى از استفاده‏هاى مهمى كه از آن‏ها شد تشكيل جلسات درس متعدد در آن‏ها بود.
   معاوية ابن ابى سفيان نقل مى‏كند: «زمانى كه وارد مسجد نبوى شدم حلقه درسى را ديدم كه در آن مردم با توجه كامل نشسته بودند و آن حلقه درس حضرت اباعبداللّه‏الحسين (عليه‏السلام) بود كه جمع چنان محو سخنان و بحث علمى او شده بودند كه گويا پرنده‏اى بر سرشان نشسته بود و آنان از ترس اين كه پرواز كند حركت نمى‏كردند، همه با توجه كامل براى فهم و درك بهتر به سخنان حسين (عليه‏السلام) گوش مى‏كردند.»
   مسجد در صدر اسلام مركز فرماندهى، محل قضاوت و سياست و ميعادگاه تجمع و تصميمات بود و اين سنت در زمان خلفا و حكومت اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) نيز ادامه داشت و طبيعى است كه چنين باشد زيرا اسلام، دين جامع دنيا و آخرت است و تفكيك دين از سياست و اجتماع در آن جاى ندارد. دنيا و دين در اين مكتب ادغام شده‏اند و حاكم بردنيا بايد دين و خدا باشد.
   پيامبر از هنگام ورود به مدينه تا رحلت يعنى در مدت ده سال، بيش از هفتاد غزوه و سريه را پشت سر گذاشت. در اغلب جنگ‏ها سپاهيان مسلمان از مسجد حركت مى‏كردند. در جنگ اُحد لشكر پيامبرپس از به پاداشتن نماز عصر در مسجد با بدرقه مسلمانان به سوى احد عزيمت كردند. حتى پس ازبازگشت از جنگ نيز پيامبر نخست به مسجد مى‏آمد و نماز مى‏گزارد كه به مفهوم شكرگزارى بود. سايرفرماندهان نيز از اين عمل پپامبر پيروى مى‏كردند. اسامة بن زيد پس از مراجعت از نبرد مؤته در حالى كه پرچم جنگ پيشاپيش او حمل مى‏شد، نخست به مسجد رفت و پس از آن كه نماز گزارد به خانه‏اش بازگشت. هم‏چنين اخبار جنگى در مسجد به آگاهى مردم مى‏رسيد و مشاوره نظامى نيز درباره مسايل جنگ در مسجد انجام مى‏شد. معروف‌ترين نمونه آن جنگ احد است كه پيامبر پس از مشورت با مردم درمسجد با وجود آن كه نظر ديگرى داشت اما رأى اكثريت را پذيرفت. عملكرد پيامبر نقش جاودانه‏اى را براى مسجد ترسيم كرد كه بعدها با گسترش قلمرو حكومت اسلامى و توسعه سازمان‏هاى ادارى و حكومتى، بخشى از كاركردها و وظايف مسجد به ساير نهادها و سازمان‌ها انتقال يافت.
   حضرت امام خمينى (قدس سره) كه خود احياءكننده نقش مساجد در دوران معاصر بوده است دراين‏باره مى‏فرمايد:
«اين مسجدالحرام و مساجد در زمان رسول اكرم (ص) مركز جنگ‏ها و مركز سياست‏ها و مركز اموراجتماعى و سياسى بوده، اينطور نبوده است كه در مسجد پيغمبر (صلى‏اللّه‏ عليه و آله) همان مسايل عبادى و نماز و روزه باشد، مسايل سياسى‏اش بيشتر بوده، هر وقت مى‏خواستند به جنگ بفرستند ‌اشخاص را و بسيج كنند مردم را براى جنگ‏ها، از مسجد شروع مى‏كردند اين امور را.»
«دعا و زيارت يك باب از ابواب اسلام است. لكن سياست دارد اسلام، اداره مملكتى دارد اسلام، ممالك بزرگ را اداره مى‏كند.... تفاوت كليسا و مسجد، خيال نكنند كه اسلام هم، مسجد هم، مثل كليساست. مسجد وقتى نماز در آن برپا مى‏شده است، تكليف معين مى‏كرده‏اند، جنگ‏ها شالوده‏اش ريخته مى‏شده است، تدبير ممالك از آنجا، مسجد شالوده‏اش ريخته مى‏شده است. مسجد مثل كليسا نيست... مسجد مسلمين در زمان رسول خدا صلى‏اللّه‏ عليه‌و‌آله‌و‌سلم و در زمان خلفايى كه بودند - هر جور بودند- مسجد مركز سياست بوده است.»
«حضرت على(ع) هم دستگاه و بارگاهش اين مسجد است، توى اين مسجد مى‏آيد مى‏نشيند، همه مى‏آيند حرف‏هايشان را به او مى‏زنند. از مسجد هم لشكر درست مى‏كند، مى‏فرستد به اين طرف و آن طرف براى پيشرفت اسلام.»
   پس از رحلت پيامبر اسلام (ص) مسجد همچنان مركز ثقل انواع فعاليت‏ها بود و خلفاى بعد از او نيزكم و بيش همين روش را در كاركردهاى مسجد مد نظر و عمل قرار مى‏دادند. گفته شده پس از فتح بيت‏المقدس به دست ابوعبيده جراح، خليفه دوم براى سركشى و بازديد از فتوحات به عمل آمده با سر و وضعى ساده به اتفاق زبير بن عوام و عمرو بن مالك قيسى راهى آن ديار مى‏شود، پس از رسيدن به بيت‏المقدس مى‏گويد: «راست گفتى يا رسول‏اللّه‏، كجايند كسانى كه گفته تو را تكذيب مى‏كردند تا ببينند امروز ارتش پيروزمند تو بر لشكريان فارس و روم غلبه نموده است.» خليفه و همراهان او پس از ورود به بيت‏المقدس از كليساها و معابد ديدن كردند و در مسجدالاقصى نماز گزاردند.